انگیزه های عربستان و عراق برای شکستن یخ روابط سیاسی

با گذشت چند روز از سفر «حیدر العبادی» نخست وزیر عراق به عربستان، پیامدها و واکنش ها به آن ادامه دارد؛ از جمله پاسخ دفتر نخست وزیری به اظهاراتی که وزیر امور خارجه آمریکا مبنی بر ضرورت خروج نظامیان ایرانی از خاک عراق در دوره پساداعش بیان داشت. 

دفتر العبادی دیروز (یکم آبان ماه جاری ) بیانیه ای در واکنش به سخنان «رکس تیلرسون» منتشر ساخت که در آن ضمن اشاره به ضرورت پرهیز طرف های خارجی از مداخله در امور داخلی عراق، تصریح شده رزمندگان علیه داعش نیروهای داوطلب عراقی هستند که در دفاع از کشور خود فداکاری های بسیار کرده اند.

این بیانیه به نوعی پاسخی قاطع به تیلرسون است که اوایل هفته جاری همزمان با سفر العبادی به ریاض و شرکت در شورای هماهنگی عراق و عربستان خواستار ائتلاف و همسویی دو طرف در جهت مقابله با جمهوری اسلامی ایران شده بود.

جدا از نگاه مقامات بغداد به روابط با واشنگتن و هدف آمریکایی ها برای نزدیک سازی عراق و عربستان، حضور العبادی در ریاض و دیدار وی با رهبران سعودی، موضوع روابط این دو کشور مهم عربی را مورد توجه تحلیلگران و رسانه ها قرار داده است.

در نگاه نخست به روابط بغداد و ریاض، سفر عالی ترین مقام اجرایی عراق به عربستان که از ابتدای دهه 90 میلادی به این سو بی سابقه بوده، به معنای گشایش فصلی تازه در مناسبات دو کشور به شمار می آید.

عراق و عربستان در دهه های گذشته به عنوان دو کشور مهم جهان عرب درگیر رقابت هایی جدی بوده اند که سبب ساز فراز و فرودهایی بسیار در روابط ریاض- بغداد شده است. یکی از اصلی ترین دلایل بروز چالش در این روابط رقابتی است که سال ها بین عربستان، عراق و کشور سومی چون مصر بر سر رهبری جهان عرب جریان داشته و هر کدام با استفاده از ابرازهایی چون تحریک تمایلات پان عربیسم، سر دادن شعار یا پیگیری سیاست های ضدصهیونیستی، ادعای حمایت از گروه های فلسطینی و ... به دنبال کسب رهبری جهان عرب بوده اند.

عراق و عربستان علاوه بر تفاوت های مذهبی و فرهنگی سال های جنگ سرد را در دو اردوگاه متخاصم گذارنده و مصداق تقابلی ایدئولوژیک در جهان عرب بوده اند. به همین خاطر، اندیشه های سوسیالیستی- ناسیونالیستی رهبرانی چون «صدام حسین» دیکتاتور پیشین عراق خود به خود سبب اصطکاک با سیاست ها و مواضع محافظه کارانه و غربگرای حاکمان سعودی می شد.

از دید اغلب تحلیلگران، بهار روابط بغداد- ریاض را باید دوره هشت ساله جنگ تحمیلی عراق با جمهوری اسلامی ایران دانست؛ سال هایی که صدام حسین با اتکا به کمک های مالی ریاض و متحدان آل سعود به دنبال شکست و حذف دشمن مشترک یعنی نظام انقلابی ایران بود.

از دوره جنگ های خلیج فارس و آغاز تحریم های بین المللی علیه عراق تاکنون که حدود 15 سال از حمله آمریکا به این کشور می گذرد، روابط بغداد و ریاض عاری از دوستی و همکاری میان دو کشور عربی بوده است. نکته قابل تامل اینکه در سال های پس از تشکیل دولت ملی، تلاش های بغداد برای ایجاد مناسباتی مبتنی بر حسن همجواری با همسایه جنوبی به دلیل مواضع سخت ریاض راه به جایی نبرد. حتی گشایش سفارت عربستان در بغداد در سال 2015نیز از شدت اختلافات دو طرف نکاست و اقدامات تحریک آمیز سفیر وقت سعودی و وزیر کنونی عربستان در امور کشورهای خلیج فارس موجب افت سطح روابط دیپلماتیک شد.

ضرورت های تغییر در این وضعیت و منافع مشترک آغاز تعامل میان عراق و عربستان به خصوص برای دوره پساداعش سبب شد پس از حدود 27 سال یکی از رهبران بغداد به ریاض سفر کند. العبادی برای نخستین بار اواخر خرداد ماه امسال به دعوت «ملک سلمان» پاسخ مثبت داد و در شهر مکه با وی دیدار کرد. همچنین در ماه های گذشته شاهد گام های مثبتی از سوی دو طرف به سمت تعامل و همکاری بوده ایم از جمله بازگشایی گذرگاه های مرزی چون «عرعر» و «جمیمه» که در تابستان گذشته صورت گرفت.

با حرکت عراق به سمت ثبات و پاکسازی قلمرو این کشور از تروریست های تکفیری، ضرورت بازسازی ویرانی های جنگ نگاه مقامات بغداد را به سمت ریاض متوجه ساخته است. در این زمینه روزنامه ترکیه ای «ینی شافاک» در اواخر مردادماه امسال از تصمیم سران ریاض برای سرمایه گذاری یکصد میلیارد دلاری در عراق و بازسازی شهرهای سنی نشین چون «فلوجه»، «رمادی»، «تکریت» و «موصل» خبر داد.

علاوه بر موضوع بازسازی عراق، بخش مهمی از گفت وگوی سران ریاض و بغداد در دیدارهای اخیر بر هماهنگی سیاست های نفتی در اوپک در جهت تقویت بهای نفت، سرمایه گذاری در صنایع انرژی عراق و ساخت پتروشیمی و پالایشگاه، همکاری های علمی و آموزشی و ... اختصاص یافت.

العبادی و دیگر مقامات عراقی همچنین به دنبال تامین ثبات این کشور از طریق خاتمه دادن به حمایت سعودی از گروه های تکفیری، حل و فصل اختلافات و پیشبرد گفت وگوهای سیاسی با عربستان را دنبال می کنند. همسوسازی مواضع ریاض با دولت بغداد در چالش جدایی طلبی اقلیم کردستان نیز دیگر موضوعی است که در مذاکرات سیاسی دو طرف اهمیت می یابد.

در سوی دیگر روابط، سعودی از طریق متمرکز ساختن توجه رهبران بغداد به منافع اقتصادی همکاری های دوجانبه به دنبال جلوگیری از قرار گرفتن کامل عراق در جهت سیاست های منطقه ای تهران است و می کوشد زمینه بازگشت عراق به جمع کشورهای عربی را فراهم آورد؛ این هدف به خصوص پس از شکل گیری بحران دیپلماتیک در حاشیه جنوبی خلیج فارس و افزایش چشمگیر اختلافات بین دوحه و ریاض از اهمیت بیشتری برای سعودی ها برخوردار شده است.

در تحلیل دلایل خروج روابط عراق و عربستان از وضعیت یخبندان برخی تحلیلگران ایجاد توازن در مثلث تهران- بغداد- ریاض را انگیزه ای مهم عنوان می کنند. از این دیدگاه، رهبران عراق ضمن تثبیت و تقویت مناسبات تنگاتنگ با جمهوری اسلامی ایران، از طریق همکاری با سعودی ها مانع از قرار گرفتن ریاض در برخی تنگناهای سیاسی شده و با سوق دادن مقامات ریاض به سمت تعامل جویی بیشتر، در نقش حائل بین عربستان و ایران قرار خواهند گرفت؛ نقشی که افزون بر کاهش تنش در روابط ایران و عربستان و ایجاد کانالی غیرمستقیم بین دو کشور، از پیامدهای نامطلوب ستیزه جویی سعودی ها با ایران در منطقه و قلمرو عراق خواهد کاست.