زلزله کرمانشاه؛ از جنبش‌های احساسی تا کمکهای هدفمند
خبرگزاری مهر، گروه جامعه - عارف چراغی: زلزله اخیر کرمانشاه فارغ از شدت آن چند تفاوت اساسی با زلزله های گذشته داشت نکته قابل توجه در این زلزله حضور پررنگ مردم ایران در کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان بود.
طبق گزارش آزمایشگاه فضای مجازی دانشگاه تهران، در جریان زلزله‌ی اخیر بیش از ۲هزار شماره حساب برای جمع آوری کمک به مردم کرمانشاه، در کانال های تلگرام دست به دست شده است. سوال اینجاست از این تعداد شماره حساب، چند نفر قابل اعتماد هستند و چه کسی تضمین می دهد تمام این مبالغ صرف کمک رسانی به مردم زلزله زده شودایرانیان از دیرباز در سخت ترین شرایط کنار هم بوده و هستند. اما باید دید به رغم جنبش های بزرگ و کوچک مردمی؛ تا چه اندازه این کمک ها هدفمند بوده و نیازهای ساکنین سرپل ذهاب را برطرف می کند.
طبق گزارش آزمایشگاه فضای مجازی دانشگاه تهران، در جریان زلزله‌ی اخیر بیش از ۲هزار شماره حساب برای جمع آوری کمک به مردم کرمانشاه، در کانال های تلگرام دست به دست شده است. سوال اینجاست از این تعداد شماره حساب، چند نفر قابل اعتماد هستند و چه کسی تضمین می دهد تمام این مبالغ صرف کمک رسانی به مردم زلزله زده شود.
کمک های مردمی که به صورت پراکنده در حساب های مختلف جمع آوری می شوند اغلب به دلیل اینکه مبالغ انبوهی نیستند، نمی توان با آن کارهای عظیمی انجام داد. به عنوان مثال هر کدام از این حسابها مبلغ کمی جمع آوری می کنند و در نهایت می‌توانند با آن آب معدنی و کالاهایی در این رِنج خریداری و ارسال کنند. این نکته در زلزله‌ی اخیر به شدت مشهود بود. با چرخی در خیابان های شهر سرپل ذهاب و روستاهای اطراف شاهد انبوهی از آب معدنی، نان و البسه بودیم که بیش از نیاز مردم تامین شد و بلااستفاده در هر کوچه مانند کوهی بر روی هم تلنبار شده بودند.
نیازسنجی صحیح توسط هر فرد صورت نمی‌گیرد و حتی در صورت تشخیص صحیح، با مبالغ اندک قادر به انجام آن نیستند. چه بسا اینکه مقداری از این کمکهای جمع آوری شده نیز صرف همین نیازسنجی و انتقال بار به شهر مذکور می شود.
اما در این بین کسانی بودند که با استفاده از چهره ی شناخته شده خود، جایگاه اجتماعی و علاقه‌مندی مردم به آنها، با ارائه شماره حسابی شروع به جمع آوری کمک های مردمی کردند. اگرچه این حساب های شخصی از یک مبلغی به بالا مشمول پرداخت مالیات می شوند. در واقع سلبریتی که ۶ میلیارد تومان و فردی که توانسته ۲ میلیارد تومان، کمک های مردمی را جمع آوری کند می‌بایست مبلغی از این کمک ها را به اداره مالیات بپردازدافراد نزد مردم قابل اعتمادند اما نکته ای که در این موضوع باید به آن توجه کرد این است که حساب های شخصی از یک مبلغی به بالا مشمول پرداخت مالیات می شوند. در واقع سلبریتی که ۶ میلیارد تومان و فردی که توانسته ۲ میلیارد تومان، کمک های مردمی را جمع آوری کند می‌بایست مبلغی از این کمک ها را به اداره مالیات بپردازد. اگرچه همین مالیات نیز در جیب دولت می رود اما بدیهی است که به چرخه‌ی امدادرسانی وارد نمی شود و صرف کمک رسانی به مردم زلزله زده که مردم به نیت آن، کمک کرده اند، نخواهد شد.
بعد از پرداخت مالیات نیز مقداری از این هزینه صرف نیازسنجی و تشکیل اتاق فکر، مشاور و کارگزار می شود که این هزینه‌ی جمع آوری شده را چگونه به بهترین نحو صرف خدمت رسانی کنند و در نهایت اگر در این مرحله نیز موفق عمل کنند هم می بایست قسمتی از این مبلغ را صرف حمل و نقل کمک های خود کنند. حال می خواهد این کمک ها چادر باشد یا چراغ های گرمایشی.
جمعیت هلال احمر و سازمان های دولتی از پرداخت مالیات معاف‌اند و تقریبا فرد خیّر مطمئن خواهد بود که هزینه‌ی اهدایی او به چرخه ی امداد رسانی وارد خواهد شد. معمولا در خریدهایی انبوه؛ تخفیف های زیادی شامل حال جمعیت هلال احمر از سوی کارخانه‌جات و تولیدی ها خواهد شد در حالی که با مبالغی نظیر ۲۰۰ میلیون تومان قادر به دریافت چنین تخفیف هایی نخواهیم بود. همین موضوع باعث می شود که این سازمان بتواند با حداقل پرداخت هزینه کالاهای بیشتری را تهیه و ارسال کند.
بسیاری از اقلام ضروری که مردم در صدد تهیه آن برای مردم زلزله زده هستند را این سازمان تولید می کند و طبعا هزینه ی تولید آن بسیار پایین تر از خرید مردم عادی از سطح شهر خواهد بود. وسایلی مانند چادر، پتو، بسته های امدادی و بعضی از داروها را جمعیت هلال احمر تولید می کند و هزینه تمام شده این اقلام پایین تر از هزینه تهیه آنها از بازار است.
عموم کمک های مردمی هرگز از چادر، پتو، لباس، کیف، کفش و دارو فراتر نرفته است اما بدیهی است که نیازهای مردم‌زلزله زده چیزی فراتر از این اقلام است.
بخشی از این کالاها دست‌دوم و استفاده شده بوده که سازمان هلال احمر می بایست این اقلام را ضدعفونی و دسته بندی کند تا به گونه ای سالم تر و هدفمند به دست مردم آسیب دیده برسد.
بخش دیگری از این کالاها نو هستند. اما باید دقت کرد که ارسال آنها به مناطق زلزله زده مستلزم هزینه است و علاوه بر آن، کامیون‌های حامل کمک های امدادی ترافیک انبوهی را در ورودی شهرهای زلزله زده ایجاد می کنند. به‌طور مثال در روزهای اول زلزله‌ی سرپل ذهاب کامیون حامل کمک های اولیه و وسایل امدادی مسیر ۷ ساعت را در ۱۶ ساعت طی کرد و ساعتها پشت ترافیک کامیون‌های حامل البسه ماند.
بسیاری از نیازهای مردم آسیب دیده، متولی دارند. اگرچه در روزهای اول زلزله همه‌ی ارگان ها اعم از ارتش و سپاه به کمک دیگر نهادها آمده و سرعت ارائه خدمات را به چندین برابر افزایش دادند اما امداد و نجات، آواربرداری سبک برای زنده‌یابی و اسکان اولیه از وظایف تعریف شده‌ی جمعیت هلال احمر است. اسکان ثانویه و نهایی از جمله وظایف بنیاد مسکن و شهرسازی بوده و نظارت بر بهداشت و درمان مردم زلزله‌زده از وظایف وزارت بهداشت و درمان است. ساخت و تامین فضای آموزشی نیز در حیطه‌ی کاری وزارت آموزش و پرورش تعریف شده است. تامین آب و برق وظیفه ی وزارت نیرو و خدمات اینترنت از جمله وظایف وزارت ارتباطات است. این نیازها قابل مطالبه‌اند، اگرچه تامین آنها به کندی اتفاق می افتد.
اما جالب است بدانید نیازهای ضروری دیگری نیز وجود دارند که متولی ندارند. وسایل اولیه زندگی مانند یخچال، گاز، تلویزیون، کولر، بخاری مردم زلزله‌زده را هیچ نهاد و ارگانی به عهده نمی گیرد. شاید بتوان با افزایش کمک های نقدی به جمعیت هلال احمر؛ این نیازها را در فاز بعدی امدادرسانی برای مردم آسیب دیده تامین کرد.
البته در این میان افراد دیگری بودند که از شهرت خود به گونه‌ی دیگر استفاده کردند. حامد عسگری شاعر جوانی که در جریان زلزله‌ی بم خانواده ی خود را از دست داده بود. تندیس خود را در صفحه ی شخصی خود به بالاترین مبلغ به فروش گذاشت. این شاعر جوان توانست تندیس خود را به قیمت ۳۵ میلیون تومان به فروش برساند که همه‌ی این مبلغ را به جمعیت هلال احمر اهدا کرد تا به گونه‌ی صحیح تری در چرخه‌ی امداد رسانی قرار گیرد. در واقع کانالیزه کردن کمکهای مردمی به یک سازمان سبب می شود نیازهای مردم آسیب دیده با برنامه و به نحو صحیح تری برطرف شود.
جعفر ناصرزاده یکی از خبرنگاران این حوزه که در هفته دوم بعد از زلزله همراه با اکیپ کمیته امداد به این استان سفر کرده بود، اظهار کرد: زمانی که کمک ها از طرق مختلف و خارج از شبکه امدادرسانی ارسال می شود این اتفاق می افتد که در میان آنها، کالاهایی خارج از نیاز زلزله زدگان وجود دارد یا کالاهایی ارسال می شود که در فرهنگ بومی آن منطقه مورد استفاده قرار نمی گیرد. به طور مثال در زلزله کرمانشاه شلوار جین ارسال شده بود در حالی که در مناطق روستایی که در این حادثه خسارت دیده بودند از این نوع لباس ها استفاده نمی شود و شاهد بودیم این کالاها را به عنوان مواد سوختنی در آتش می ریختند.
فهیمه طباطبایی از دیگر خبرنگاران این حوزه که روزهای متمادی در مناطق زلزله زده حضور داشت در گزارشی در همین خصوص روایت کرده است: «می‌روم در سوله بزرگ هلال‌احمر در باغ زیتون که سه کیلومتری سرپل‌ذهاب است و برخی کامیون‌های کمک مردمی که خودشان خواسته‌اند، برای تخلیه بار به آنجا می‌آیند. کنار امدادگران تحویل بار ایستاده‌ام و لابه‌لای کارهای‌شان، با یکی دو نفر درباره مدیریت هلال احمر و نحوه امدادرسانی بحث جدی می‌کنیم. سوله شلوغ است و صدای کامیون‌ها کل محوطه را گرفته که ناگهان صدای خنده بچه‌های واحد دسته بندی اقلام، بالا می‌گیرد. دست یکی‌شان لباس عروسی پر زرق و برق و سنگین است که از یکی از شهرها آمده؛ من را صدا می‌کنند که قیمت لباس را بگویم، به چشم من چهار میلیون تومان می‌آید. مانده‌اند این یکی را به چه کسی بدهند: « دعوا نشود بین زلزله زده‌ها یک وقت». لباس عروس تا آخر شب سوژه می‌شود و وسط آن همه خستگی امدادگران، اسباب شوخی را حسابی فراهم می‌کند. »
واقعیت این است که فرهنگ ها در همه نقاط کشور یکی نیست و حتی اگر گزینه ای چون «لباس عروس» که واضح است که در آن شرایط مورد استفاده قرار نمی گیرد نباشد و تن پوشی باشد که به نظر من در این سوی ایران مناسب باشد برای زنان و مردان کرد که عادت به پوشیدن لباسهای مخصوص دارند مناسب نیست.
ناصرزاده همچنین گفت: وقتی افرادی به صورت شخصی یا گروهی خارج از نیروهای امدادرسان در مناطق حاضر می شوند تنها توان توزیع کمک ها را در مناطق در دسترس دارند و اگر حتی به این خوشبین باشیم که نیازسنجی درستی انجام شده باشد با اطمینان می توان گفت که این افراد تنها می توانند به روستاها و مناطقی سر بزنند و کمک های خود را در مناطقی توزیع کنند که در دسترس هستند و مناطق حاشیه ای و صعب العبور که احتمالا نیاز بیشتری به این کمک ها داشته باشند از کمک های این افراد محروم می شوند و این می شود که وقتی کمک های پراکنده زیاد می شود شاهد تجمیع انبوهی از مواد غذایی یا کمک هایی هستیم که به کار آسیب دیدگان نمی آید. که شاهد این مثال همان تلنبار شدن آب معدنی در گوشه گوشه خیابان ها و تجمیع پتو در یک یا چند چادر بود.
ناصرزاده می گوید: فرمانده قرارگاه خاتم نقل می کرد که «برای تهیه کانکس ۱۲ متری رقمی برابر ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان از طرف کارخانه سازنده مطرح شده بود که به دلیل خرید کلی از این کارخانه، قیمت تمام شده این کانکس ها رقمی برابر سه میلیون و ۲۰۰ هزار تومان می شود.» در حالی که در گروه هایی که افراد عادی برای تهیه کانکس، کمک جمع آوری می کردند، قیمت هر فرمانده قرارگاه خاتم نقل می کرد که «برای تهیه کانکس ۱۲ متری رقمی برابر ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان از طرف کارخانه سازنده مطرح شده بود که به دلیل خرید کلی از این کارخانه، قیمت تمام شده این کانکس ها رقمی برابر سه میلیون و ۲۰۰ هزار تومان می شود.» در حالی که در گروه هایی که افراد عادی برای تهیه کانکس، کمک جمع آوری می کردند، قیمت هر کانکس ۶ متری، ۶ میلیون تومان عنوان شده بود!کانکس ۶ متری، ۶ میلیون تومان عنوان شده بود!
ناصرزاده با تاکید بر ضرورت حضور افراد سرشناس و معتمد مردم برای جمع آوری کمک های مردمی و حضور سازمانهای مردم نهاد در صحنه حوادث یادآوری می کند: کسی نقش این افراد و گروه ها را انکار نمی کند چه بسا کمک هایی از طرف این افراد به مجموعه های امدادرسان می شود که گره بزرگی از مشکلات را در آن برهه حساس باز می کند، کما اینکه نیروهای خدمات رسان در شرایط بحران شاید تنها بتوانند کمکهای نجات بخشی و درمانی اولیه و تامین نیازهای اولیه را برعهده بگیرند و در آن مقطع حساس نتوانند خدمات روانشناسانه، روان درمانگری، بازی درمانی و .... را ارائه دهند و چه بسا چنین کمکهایی تنها از عهده تیم ها و سازمانهای مردم نهاد بربیاید اما باید توجه داشت، حضور شخصی افراد، تصمیم گیری شخصی برای هزینه کرد کمکهای جمع آوری شده چه بسا موجب شود در امدادرسانی خلل وارد شود.
رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص میزان کمکهایی که از سوی هلال احمر به مناطق زلزله زده شده است اظهار کرد: در جریان زلزله‌ی اخیر کرمانشاه و تا قبل از تعطیلات هفته گذشته، بیش از ۴۱ میلیارد تومان وجه نقد از سوی مردم ایران به این جمعیت کمک شد. هزینه‌ی اقلام ارسالی این سازمان به مردم آسیب دیده بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان تخمین زده شده است.
مرتضی سلیمی گفت: بیش از ۱۰۲ هزار چادر امدادی برای اسکان، ۲۴۰ هزار تخته پتو امدادی، ۶۰ هزار شعله چراغ والور، ۵۶ هزار تخته موکت، ۲۸۲ هزار کیلوگرم نایلون پوششی برای مردم آسیب دیده مناطق زلزله زده ارسال شد.
وی افزود: در روز اول زلزله بالغ بر ۴۰ هزار چادر به منطقه ارسال شد که نشان می‌دهد این سازمان تمام توان لوجستیکی خود را به کار گرفته است. توزیع چادر امدادی در مناطق زلرله زده با سپاه و ارتش بود و سازمان هلال احمر تامین کننده این اقلام بود.
همچنین تصریح کرد: در روزهای اول به دلیل تسهیل در ارسال و سرعت بخشیدن جهت امدادرسانی با استفاده از ۱۰ فروند بالگرد به روستاها امدادرسانی کردیم و جمعا بیش از ۱۱هزار نفر در جریان این زلزله از خدمات درمان تیم های اضطراری هلال احمر استفاده کردند.
سلیمی یادآور شد: طی دو هفته اول بسته های هفتگی و ماهانه تغذیه بین زلزله زدگان توزیع شد که شامل مواد غذایی کافی برای یک ماه خانواده
اگرچه طبق قانون وظیفه‌ی هلال احمر ۴۵ تا ۶۰ روز پس از بحران در منطقه است اما رییس جمعیت هلال احمر در آخرین نشست خبری خود اعلام کرد: تا آخرین لحظاتی که مردم این منطقه به ما احتیاج داشته باشند در منطقه خواهیم ماند.
به هر روی، گرچه در چنین شرایطی قطعا حضور افراد معتمد، سرشناس و سلبریتی ها می تواند موجب جمع آوری کمک های فراوانی برای آسیب دیدگان باشد و دولت و دستگاه های خدمات رسان از افراد مورد اعتماد مردم طلب یاری می کنند اما کانالیزه کردن کمک های مردمی از سوی رسانه ها و افراد سرشناس به سمت نهادهای دولتی باعث می شود این کمک ها به صورت هدفمند و در فازهای مختلف به صورت دقیق و جدی تری در اختیار مردم آسیب دیده قرار بگیرد و مشکلاتی نظیر عدم نظارت صحیح و انبوه کمک های مشابه را نخواهیم داشت.
