تأثیر امواج الکترومغناطیس بر سلامت انسان

علی قدس -تا پیش از این و در مقالاتی جداگانه با مفهوم امواج الکترومغناطیس و کاربرد آن‌ها در زندگی روزمره‌ی ما آشنا شده‌اید. در ادامه‌ی این مقالات سعی داریم موضوع مهم دیگری را در رابطه با این امواج بررسی کنیم. آیا این امواج برای سلامتی انسان مضر هستند؟

فناوری‌های نوین توانسته‌اند بسیاری از مشکلات زندگی انسان امروز را حل کنند. با این حال برخی از جنبه‌های فناوری، تأثیرات منفی هم به همراه خود آورده‌اند.  بحث در مورد امواج الکترومغناطیس و تأثیر آن بر چرخه بیولوژیکی همیشه در جریان بوده است و دانشمندان همواره به دنبال شواهد قابل اتکا در مورد تأثیرات این امواج بوده‌اند.

امواج الکترومغناطیس با دو منشأ طبیعی و انسانی، نقش مهمی در زندگی امروزه‌ی ما بازی می‌کنند. از این امواج برای ارتباطات رادیویی، تلویزیونی، شبکه‌های مخابراتی و تمامی ارتباطات بی‌سیم استفاده می‌کنند. بنابراین حضور میدان‌های الکترومغناطیس در اطراف ما روز‌به‌روز افزایش پیدا می‌کند و بدن ما در معرض این میدان‌­ها قرار دارد. همگام با افزایش کاربردهای امواج الکترومغناطیس در فناوری‌های نوین، تأثیرات بیولوژیکی این امواج به یکی از داغ‌ترین بحث‌ها در بین افراد بدل شده است که هر از چند گاهی، خبر آن در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود.

مهم‌ترین دلیل برای افزایش نگرانی‌ها در مورد تأثیر امواج الکترومغناطیس بر بدن انسان، افزایش دسترسی افراد به گوشی‌ موبایل است. امروزه کم‌تر کسی را می‌توان پیدا کرد که گوشی‌ موبایل با خود به همراه نداشته باشد. به علاوه نحوه‌ی کاربرد گوشی‌ موبایل طوری است که باید همواره آن‌را در نزدیک‌ترین فاصله از خود قرار دهیم. گوشی‌های موبایل جزء جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره‌ی انسان‌ها هستند که به معنی حضور مداوم انسان در نزدیک‌ترین فاصله به یک میدان الکنرومغناطیس خواهد بود. بنابراین مهم‌ترین سؤالی که امروز مطرح می‌شود نحوه‌ی تأثیر این امواج بر بدن است.

مروری بر مطالعات انجام شده

به‌طور کل می‌توان گفت که برای امواج الکترومغناطیس با فرکانس کمتر از ۳۰۰ گیگاهرتز شواهد کافی برای تأثیر مخرب آن بر سلامت انسان وجود ندارد. همین موضوع برای امواج مخابراتی که از فرکانس‌هایی به‌مراتب بالاتر برخوردارند نیز صادق است. بنابر نتایج پژوهش‌های مختلف، شواهدی برای تأثیر اندازه‌های مختلف امواج الکترومغناطیس بر دی‌ان‌ای سلول‌های بدن به دست نیامده است. به‌عنوان مثال بر طبق ادعای پژوهشی که در سال ۱۹۷۷ منتشر شد، نشانه‌ای از تأثیر امواج الکترومغناطیس با فرکانس بسیار پایین بر موتاژن یا جهش ژنتیکی در سلول‌ها وجود ندارد.

از سویی دیگر پژوهش‌های انجام‌گرفته در سال‌های اخیر نتایجی عمدتا گیج‌کننده‌ دارند و نگرانی خود را از تأثیر میدان‌های الکترومغناطیس بر فعالیت­‌های بیوشیمیایی و سلولی بدن ابراز کرده‌اند. برای مثال در طول یک پژوهش، دانشمندان دریافته‌اند که احتمالا امواج الکترومغناطیس با فرکانس خیلی پایین با بازتوزیع یون‌ها، تأثیرات بیولوژیکی منفی بر بدن می‌گذارند. در پژوهشی دیگر احتمال تأثیر میدان‌های الکترومغناطیس با فرکانس پایین بر بافت‌های عمیق‌تر بدن داده شده است.

پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه بسیار زیاد هستند و می‌توان به یافته‌های زیادی اشاره کرد. به‌عنوان نمونه در یک سلسله پژوهش با موضوع میدان‌های الکترومغناطیس با فرکانس بسیار پایین، نشان داده شد که این میدان‌ها بر میزان عمر سلول‌ها، میزان تنوع سلولی، آپوپتوز یا خزان سلولی، سنتز دی‌ان‌ای، رونویسی از آر‌ان‌ای، تولید پروتئین، سنتز ای‌تی‌پی، تولید هورمون‌ها، سیستم‌های آنزیمی آنتی‌اکسیدان، فعالیت‌های مربوط به سوخت‌و‌ساز سلولی و تخریب سلولی تأثیرات مختلفی دارند. در مورد شدت و نحوه‌ی تأثیرگذاری اطلاعات چندانی در دسترس نیست.

در مورد میدان‌های الکترومغناطیس با فرکانس متوسط هم پژوهش‌های زیادی صورت گرفته است. مهم‌ترین این پژوهش‌ها از تأثیر این میدان‌ها بر توقف رشد سلولی حکایت دارد که در نهایت پیشنهاد شد از امواج الکترومغناطیس با فرکانس متوسط در درمان بیماری‌هایی نظیر سرطان برای توقف رشد سلول‌های مخرب استفاده شود.

در نهایت نوبت به میدان‌های الکترومغناطیس با فرکانس بالا می‌رسد که تأثیراتی گرمایی و غیر گرمایی بر سیستم‌های بیولوژیکی‌ دارند. تأثیرات ترموژنیکی (تولید گرما در بدن) این میدان‌ها با شدت میدان که با شاخصی به اسم SAR یا نرخ جذب ویژه اندازه‌گیری می‌شود رابطه‌ای مستقیم دارد. نرخ جذب ویژه با واحد وات بر کیلوگرم، نشان می‌دهد که چقدر از انرژی موجود در میدان الکترومغناطیس جذب بدن می‌شود. اثرات گرمایی این میدان‌ها بر فرآیند تخریب سلولی تأثیرگذار خواهد بود.

از طرفی دیگر شواهدی برای اثرگذاری میدان‌های الکترومغناطیس با شدت پایین بر سیستم‌ بیولوژیکی بدن وجود ندارد. البته در شیوه‌ی انجام این پژوهش‌ها انتقادات زیادی وارد است و نمی‌توان به‌صورت قطعی آن‌ها را پذیرفت.

با تمام این تفاسیر و نتایج، پژوهش‌های انجام‌شده رابطه‌ای مستقیم بین امواج الکترومغناطیس و ظهور بیماری‌هایی نظیر سرطان حداقل در شرایط آزمایشگاهی نشان نمی‌دهند. در سی سال گذشته پژوهش‌های زیادی در مورد رابطه‌ی امواج الکترومغناطیس بر خطوط مختلف سلولی انجام گرفته است و می‌توان با اطمینان گفت که تا به امروز هیچ دلیلی برای قبول رابطه‌ی مستقیم یا غیر مستقیم این امواج بر تخریب DNA  یافت نشده است. به‌عنوان مثال در یک پژوهش، دانشمندان نمونه‌های خونی را در میدان‌های الکترومغناطیس با فرکانس ۹۳۵ مگاهرتز تا ۲۴۵۰ مگاهرتز به مدت دو ساعت قرار دادند که در نهایت هیچ نشانه‌ای از تخریب DNA در سلول‌ها مشاهده نشد. پژوهش‌هایی از این دست زیاد انجام گرفته‌ است که سعی کرده‌اند با قرار دادن نمونه‌های سلولی در میدان‌های الکترومغناطیس میزان تأثیرگذاری میدان بر نمونه را پیدا کنند که در نهایت همه‌ی آن‌ها نتیجه‌‌ی مشابهی گرفته‌اند.

در این بین میزان تأثیرگذاری میدان‌های الکترومغناطیس بر برخی افراد بسیار بالا است و منجر به سندرومی به نام Electrohypersensitivy یا EHS می‌شود. پاتوفیزیولوژیست‌ها توضیح قانع‌کننده‌ای برای این پدیده ندارند؛ ولی حدس‌هایی در مورد رابطه‌ی میدان‌های الکترومغناطیس و فلزات سنگین زده می‌شود. گروهی از پژوهشگران دانشگاه شیراز در مطالعه‌ای نشان داده‌اند که قرارگیری در میدان پایدار الکترومغناطیس نظیر امواج مایکرویو گوشی‌های موبایل، امکان تحریک آمالگام موجود در دندان‌های پرشده وجود دارد که در نتیجه‌ی آن بخار جیوه از آن متصاعد خواهد شد. بنابراین میزان جیوه‌ی بزاق دهان افزایش می‌یابد که در بعضی افراد منجر به سندروم‌هایی خاص می‌شود.

تأثیر امواج الکترومغناطیس بر سیستم اعصاب و روان

نحوه‌ی استفاده‌ از گوشی‌های موبایل و نزدیکی این وسایل با مغز، سؤال مهمی برای دانشمندان ایجاد کرده است که آیا موج‌های رادیویی به سسیستم عصبی و در نتیجه حالات رفتاری آسیب می‌زنند؟ پاسخ‌های داده‌شده به این سؤال خیلی واضح نیستند. در سال ۲۰۱۳ یک دانشمند سوئیسی ۱۷ پژوهش موجود در مورد تأثیر امواج الکترومغناطیس بر سیستم عصبی را بررسی کرد. وی نتیجه گرفت که براساس بیشتر این پژوهش‌ها و حداقل با بررسی گروه‌های مورد مطالعه‌ی هر پژوهش، امواج الکترومغناطیس هیچ گونه نشانه‌‌ی بیماری خاصی به وجود نیاورده است. بیشتر این تحقیقات رابطه‌ی بین قرارگیری انسان در معرض تشعشعات آنتن‌های رادویی و توسعه‌ی نشانه‌هایی حاد از بیماری در حین یا بعد از قرارگیری را مورد مطالعه قرار داده‌اند که هیچ‌کدام رابطه‌ای بین این دو متغیر پیدا نکرده‌اند. بر اساس همین مطالعات می‌توان ادعا کرد که شواهد بسیاری وجود دارند که رابطه‌ی بین قرارگیری در معرض آنتن‌های رادیویی و توسعه‌ی بیماری‌ها را نفی می‌کنند. با این حال در مورد قرارگیری مداوم در معرض امواج الکترومغناطیس با شدت کم ولی در دراز مدت، نمی‌توان نظری داد؛ چرا که پژوهشی در مورد آن انجام نشده است.

پژوهشی دیگر تأثیر درازمدت قرارگیری در معرض سیگنال‌های GSM-900 و WCDMA را بر میزان تمرکز بررسی کرده است. این پژوهش بیان می‌کند که شواهدی مبتنی بر تأثیرات بالقوه‌ی قرارگیری در معرض امواج الکترومغناطیس ناشی از گوشی‌های موبایل بر فعالیت‌های شناختی مغز پیدا نشده‌اند؛ با این حال باید در طول روز از گوشی‌های موبایل تا حد امکان فاصله گرفت. در همین راستا پژوهش‌های دیگری تأثیر امواج الکترومغناطیس بر اختلالات روان حرکتی یا اختلالات مربوط به خواب را نفی کرده‌اند.

تأثیر امواج الکترومغناطیس بر باروری در مردان

گوشی‌های موبایل معمولا در جیب شلوار افراد قرار می‌گیرند و همین موضوع نگرانی‌ها در مورد تأثیر امواج الکترومغناطیس حاصل از گوشی‌های موبایل را بر کاهش کیفیت اسپرم و در نتیجه ناباروری در مردان افزایش داده است. در مورد لپ‌تاپ و گذاشتن آن روی پا حین کار کردن نیز چنین نگرانی‌هایی وجود دارد.

در سال ۲۰۱۰ گروهی از دانشمندان دانشگاه شیراز با آزمایش روی موش‌ها به تحقیق در مورد میدان‌های الکترومغناطیس ایجادشده توسط لپ‌تاپ‌ها پرداختند. در انتها به نظر می‌رسد با شدت یافتن میدان الکترومغناطیس، تعداد اسپرم‌ها و میزان اسپرم‌های متحرک در گروه آزمایش کاهش پیدا کرده است. بنابراین میدان الکترومغناطیس ایجادشده به وسیله‌ی لپ‌تاپ‌ها بر کیفیت اسپرم‌ها در مردان موثر است و در نتیجه به ناباروی منجر خواهد شد. در پژوهشی دیگر توسط همین گروه در سال ۲۰۱۶، استفاده از وسایلی نظیر لپ‌تاپ روی پا به‌شدت نهی شده است، چرا که علاوه بر گرم کردن بیضه، با امواج الکترومغناطیس موجب کاهش کیفت اسپرم خواهد شد.

پژوهش‌ها در مورد گوشی‌های موبایل هم نتیجه‌ای تقریبا مشابه گرفته‌اند. در سال ۲۰۱۶ نتایج یک تحقیق علمی نشان داد که ۴۷ درصد از مردانی که گوشی‌های موبایل خود را در جیب جلوی شلوار نگه می‌دارند، کیفیت اسپرم پایین‌تری دارند؛ این آمار در حالت عادی تنها ۱۱ درصد است.

تأثیر امواج الکترومغناطیس بر تومورهای مغزی و سرطان‌های خونی

تا به حال پژوهش‌های مختلفی در مورد رابطه‌ی سرطان‌های خونی و میدان‌های الکترومغناطیس انجام گرفته‌اند. به‌عنوان مثال در پژوهشی در استرالیا گزارش شد که میزان موارد سرطان خون در بین بچه‌هایی که در اطراف آنتن‌های فرستنده‌ی امواج تلویزیونی زندگی می‌کنند بیشتر است. با این حال در مورد وابستگی قطعی زندگی در اطراف آنتن‌های تلویزیونی و سرطان خون به دلیل کم بودن موارد سرطان خون نمی‌توان اظهار نظری کرد. همچنین در این پژوهش‌ها هیچ‌گونه اندازه‌گیری رابطه‌ی بین امواج الکترومغناطیس و سرطان انجام نگرفته است.

جدیدترین این پژوهش‌ها مربوط سال ۲۰۱۱ می‌شود که با بررسی تمامی پژوهش‌های پیشین، رابطه‌‌ی بین میدان‌های مغناطیس و سرطان خون در دوران بچگی را رد نکرده است. اما به دلیل ضعف روش‌های تحقیق و کمبود داده‌های بالینی، نمی‌توان رابطه‌ی معنی‌دار بین این دو عامل را قبول کرد.

دانشمندان انگلیسی در پژوهشی متفاوت‌ با بررسی ۸۰۶ فرد مبتلا به سرطان خون در سنین ۱۸ تا ۵۹ سال و مقایسه‌ی آن‌ها با ۵۸۵ مورد در گروه کنترل به نتایجی جالب دست پیدا کرده‌اند. این تحقیق ادعا می‌کند که استفاده از گوشی‌های موبایل در درازمدت و بیشتر از ۱۵ سال، شانس ابتلا به سرطان خون را افزایش نمی‌دهد.

در پژوهشی در دانمارک با حضور نزدیک به ۴۵۱ هزار شرکت‌کنند‌ه‌ که از گوشی‌های موبایل به‌طور روزمره استفاده می‌کردند، نشانه‌ای از افزایش موارد مبتلا به سرطان مغز مشاهده نشده است. 

از سویی دیگر پژوهشی در سال ۲۰۰۹ منتشر شد و رابطه‌ی بین استفاده از گوشی‌ موبایل در طولانی‌مدت و افزایش ریسک ایجاد تومور‌های مغزی را مورد سؤال قرار داد. در بخش نتایج این پژوهش ادعا شده است به اندازه‌ی کافی شواهد اپیدمولوژیک وجود دارند که نقش استفاده‌ی طولانی‌مدت از گوشی‌ موبایل در توسعه‌ی تومور‌ مغزی را نشان می‌دهند.

جمع‌بندی

برای جمع‌بندی در مورد امواج الکترومغناطیس بهتر است این میدان­‌ها را به دسته‌های مختلف تقسیم کنیم و در مورد هر کدام جداگانه توضیح دهیم.

الف- فرکانس‌های رادیویی (۱۰۰ کیلوهرتز تا ۳۰۰ گیگاهرتز) برای ارتباطات بی‌سیم و تلفنی استفاده می‌شوند. پژوهش‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهند که نشانه‌هایی از جمله سردرد، حالت تهوع یا خستگی ارتباطی به حضور فرکانس‌های رادیویی ندارند. چنین نشانه‌هایی بیشتر از تلقین‌های نادرست و داشتن پیش‌زمینه‌ی منفی در مورد این امواج نشأت می‌گیرند. از سویی دیگر استفاده‌ی کوتاه‌مدت (کم‌تر از ۱۰ سال) از وسایل ارتباطی در افزایش ریسک ابتلا به سرطان نقشی ندارد. برای بازه‌های زمانی بیشتر از ۱۰ سال به دلیل نبود شواهد کافی نمی‌توان اظهار نظری کرد. در این بین حتی اگر رابطه‌ای بین استفاده از گوشی‌های موبایل و تأثیر آن بر فعالیت‌های مغزی و خواب وجود داشته باشد، دانشمندان چیزی درباره نحوه و شدت این تأثیرگذاری نمی‌دانند.

ب- فرکانس‌های متوسط (۳۰۰ هرتز تا ۱۰۰ کیلوهرتز) از وسایلی نظیر نمایشگر‌های کامپیوتر گسیل می‌شوند. بیشتر مواجهه‌ی انسان با این فرکانس‌ها در محیط کار رخ می‌دهد. به همین دلیل تحقیقات زیادی در مورد تأثیر فرکانس‌های متوسط بر سلامت عمومی جامعه در مقیاسی بزرگ، نتایج مهمی به دست نیامده است.

پ- فرکانس­‌های خیلی پایین (کم‌تر از ۳۰۰ هرتز) توسط سیم‌های برق و وسایل الکتریکی منزل القاء می‌شوند. رابطه‌ی این نوع از میدان­‌های الکترومغناطیس با افزایش ریسک سرطان خون در کودکان را می‌توان پذیرفت و باید این نوع از فرکانس‌ها را در دسته‌ی سرطان‌زا قرار داد. با این حال رابطه‌ای بین خستگی، سردرد یا حالت تهوع با فرکانس‌های خیلی پایین وجود ندارد. همچنین نمی‌توان رابطه‌ی این فرکانس‌ها را با توسعه‌ی دیگر سرطان‌ها نظیر سرطان پستان پذیرفت.

اگرچه در مورد رابطه‌ی میدان‌های الکترومغناطیس با بدن انسان پژوهش‌های زیادی صورت گرفته است و اطلاعاتی هر چند جزئی از تأثیر آن‌ها بر بدن داریم؛ اما می‌توان گفت از تأثیر این امواج بر محیط زیست هیچ نمی‌دانیم.