سرنوشت شبکه های اجتماعی محبوب در ایران

بعد از جاافتادن اینترنت در خانه ها به عنوان یکی از ملزومات زندگی هر فرد، هر از چندگاه یک یا چند شبکه اجتماعی و فعالیت در آن در 10 سال اخیر به یکی از فعالیت های کاربران اینترنتی تبدیل شده است. کاربرانی که در سال های اول این دهه از پشت میز و کامپیوترشان وارد این شبکه ها شدند. بعدها لپ تاپ گرفتند و بعد از آن از طریق تلفن های هوشمند و اینترنت بی سیم و اپلیکیشن های مختلف پا به شبکه های مجازی گذاشتند.

بررسی شبکه های اجتماعی در ایران نشان داده هرکدام از این شبکه ها یک عمر مفید در کشور داشته اند و بعد از گذر از آن کاربران تشخیص داده اند از آن به جای دیگری کوچ کنند و خانه دیگری برای فعالیت های مجازی شان بنا کنند. شبکه هایی که در حوادث و اتفاقات سیاسی کشور موثر بودند و به همین دلیل برخی به ناچار فیلتر شدند. بعد از حوادث و اعتراض های سراسری در کشور شبکه اجتماعی تلگرام فیلتر شد و بعد از حرف و حدیث های فراوان بالاخره رفع فیلتر شد. این موضوع بهانه ای شد تا به تاریخچه شبکه های اجتماعی در ایران برویم و ببینیم ایرانی ها در دهه اخیر به کدامیک از شبکه های اجتماعی روی خوش نشان دادند.

اورکات

اورکات را می توان اولین شبکه اجتماعی دانست که میان ایرانی ها محبوب شد. اعضا در اورکات می توانستند از طریق دوستان خود دوستان جدیدی پیدا کنند. در اورکات چند انجمن گفت و گو وجود داشت که عضو می توانست در آن فعالیت کنند و با دوستانشان سر موضوعات مختلف بحث کنند. مالک اورکات گوگل بود و در 22 ژانویه کارش را آغاز کرد. اسم «اورکات» نیز به احترام یک خبرنگار ترک به نام «اورکوت بویوک کوکتن» است که این ایده و سیستم را از شرکت قبلی که در آن فعال بوده با خود به گوگل آورده بود. اما اورکات در سال 2005 یک رقیب بسیار جدی به نام «یاهو 360» پیدا کرد که گوی رقابت را از او دزدید.

یاهو 360

جدی ترین رقیب اورکات یاهو 360 بود که بسیار محبوب تر از اورکات شد. این شبکه اجتماعی متعلق به شرکت یاهو بود و تمام کسانی که حساب کاربری یاهو داشتند می توانستند از این سرویس استفاده کنند و در صفحه شخصی خود مطالب مورد نظرشان را پست کنند. این شبکه اجتماعی در سال 2005 راه اندازی شد و حسابی میان جوان ها محبوب شد و حتی سلبریتی های خودش را هم داشت. اما با پیدا شدن سر و کله فیسبوک روز به روز کمرنگ و در نهایت منسوخ شد. شرکت یاهو نیز طرح تعطیلی این سرویس را از ابتدای سال 2008 کلید زد و در نهایت یک سال بعد یاهو 360 به طور کامل تعطیل شد.

فرندفید

خبرخوان ها و هوداران وبلاگ فرندفید را بسیار دوست داشتند. یک شبکه اجتماعی خبرخوان که از RSS پشتیبانی می کرد و کاربر را متوجه پست های جدید مخاطبان، وبلاگ ها و اخبار خبرگزاری ها می کرد. اما فرندفید رقیب جدی برای حریفانش نبود و فیلتر شدن آن در جریان آشوب های 88 از طرفدارانش کاست. فرندفید در سال 2009 به شرکت فیسبوک واگذار شد و روز به روز از کاربرانش کم شد. در نهایت در 9 آوریل 2015 برای همیشه از دسترس خارج شد.

کلوب

بعد از جاافتادن وبلاگ میان ایرانیان یک وبگاه ایرانی به نام «کلوب» به میانه میدان آمد تا ایرانیان را به هم پیوند دهد. سایت کلوب در دی ماه 1383 راه اندازی شد و بعد از مدتی یک مسابقه طراحی لوگو راه انداخت که بعد از میان آن آثار ارسالی یک طرح برنده مسابقه شد و تا پایان کار خود نیز از همان طرح استفاده کرد. پیش از این از طراحی مشابه اورکات استفاده کرده بود. ایرانیان زیادی عضو این گروه شدند و در پایان بیش از 2 میلیون و 600 هزار کاربر برای خودش دست و پا کرد. کلوب به علت ایرانی بودن و فیلتر نشدن میان ایرانی ها خیلی باب بود و تا مدت زیادی خانه مجازی کاربران اینترنت در ایران شناخته می شود. در نهایت این شبکه اجتماعی بعد از 12 سال پاییز امسال به کار خود پایان داد.

فیسبوک

بی شک فیسبوک محبوب ترین و قدرتمندترین شبکه اجتماعی تولید شده است. شبکه اجتماعی که همه چیز داشت و با این حال در نسخه ها و آپدیت های مختلف باز هم شگفتی های جدیدی برای مخاطبانش رو می کرد. مارک زاکربرگ خالق فیسبوک ابتدا این شبکه را در ابتدای سال 2004 در دانشگاه هاروارد به وجود آورد تا دانشجویان در آن نام نویسی کنند. کم کم فیسبوک پا را فراتر گذاشت و از دانشگاه های دیگر نیز سر درآورد تا این که جهانی شد. اعتیاد به یک شبکه اجتماعی ابتدا با فیسبوک بر سر زبان ها افتاد و آنقدر محبوب شد که تمام گروه های سنی به عضویت در آن مشتاق شدند.

بسیاری از دوستان قدیمی که همدیگر را گم کرده بودند در این شبکه یکدیگر را یافتند. فیسبوک فاصله های دوستی را کم کرد . طوری که کاربران از مکان های مختلف دنیا می توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این شبکه اجتماعی نیز در سال 1388 در ایران فیلتر شد. اما از محبوبیت آن هیچ وقت کاسته نشد و همچنان عضو می گرفت. با این که این شبکه اجتماعی هنوز در جهان فعال و پویاست. اما در دو سال اخیر افت چشمگیری در ایران داشته است. تاخیر در انتشار نسخه تلفن همراه و همزمان فیلتر بودن این شبکه اجتماعی را می توان از دلایل افت طرفداران فیسبوک در ایران دانست. این افت با اوج گرفتن اینستاگرام نیز همراه شد و باعث کوچ کاربران از فیسبوک به اینستاگرام شد. فیسبوک در حال حاضر بزرگترین شبکه اجتماعی در دنیاست که حدود 2 میلیارد کاربر دارد.

گوگل ریدر

در سال 2005 گوگل یک فیدخوان به نام «reader» به سرویس هایش اضافه کرد که اگر در تمام دنیا محبوبیت چندانی نداشت میان ایرانی ها بسیار محبوب شد. در این فیدخوان شما می توانستید با اضافه کردن فید خبرگزاری ها، پایگاه های خبری و وبلاگ های مورد علاقه تان برخی افراد فعال در این شبکه اجتماعی را هم دنبال کنید و لینک ها و متن های منتشرشده از آنها را هم ببینید و حتی منتشر کنید.

در زمان گوگل ریدر چهره های مجازی زیادی با نام های مستعار رشد کردند و اسم و رسم پیدا کردند که بعدها با همان اسامی در شبکه های اجتماعی دیگر حضور پیدا کردند. در مارس 2013 گوگل اعلام کرد می خواهد این سرویس را به دلیل کاهش استفاده ببندد. در آن زمان کاربران ایرانی زیادی برای این پست کامنت گذاشتند و از خجالت مدیران گوگلی درآمدند. در نهایت گوگل ریدر چندی بعد از معرفی گوگل پلاس تعطیل نشد.

گوگل پلاس

بعد از تعطیلی گوگل ریدر آواره های این شبکه اجتماعی پا در گوگل پلاس گذاشتند و فعالیت شان را آن جا آغاز کردند. عده ای هم گوگل پلاس را کپی ضعیفی از فیس بوک می دانستند و ترجیح دادند در همان فیسبوک عضو باشند. اما به دلیل فیلتر نبودن گوگل پلاس در ایران، عده ای به پلاس روی خوش نشان دادند و فعالیت هایشان را در این شبکه اجتماعی ادامه دادند. بعد از خوابیدن موج فیسبوک در ایران پلاس تا مدتی پویا بود. اما موج دوم توییتر و جذابیت های بصری اینستاگرام، گوگل پلاس را روز به روز خلوت تر کرد تا مثل این روزها حسابی از رونق بیفتد.

اینستاگرام

بعد از ورود اسمارت فون و جا افتادن سیستم عامل های اندرویدی و iOS در تلفن های همراه شبکه اجتماعی اینستاگرام وارد تلفن های همراه شد. نخستین نسخه این شبکه اجتماعی محبوب در اکتبر 2010 مصادف با مهر 89 ارائه شد. اینستاگرام به دلیل جذابیت های بصری به سرعت محبوب شد و توانست در عرض 4 سال 300 میلیون کاربر داشته باشد. اینستاگرام همچنان میان ایرانی ها محبوب است و هر روزه افراد بیشتری در این شبکه حساب کاربری باز می کنند. شبکه اجتماعی مهمی که باعث به وجود آمدن یک سری مشاغل شد و عده زیادی توانستند از این طریق کسب درآمدهای بسیار خوبی داشته باشند.

به جرات می توان گفت ایرانی ها حاشیه سازترین کاربران این شبکه اجتماعی هستند و رد پایشان را می توان در همه صفحات اینستاگرامی مشاهده کرد. بسیار پیش آمده که در زمان وقوع یک حادثه خاص مثل شکست در یک مسابقه فوتبال و یا برداشتن قرعه جام جهانی، کاربران به صفحه فوتبالیست یا داور مورد نظر هجوم برده اند و همان جا با وی تسویه حساب کرده اند. اینستاگرام اولین شبکه اجتماعی ست که سایه تهدید فیلترینگ را کمتر از باقی شبکه های اجتماعی احساس کرده است. شاید یکی از دلایل این موضوع این بود که این شبکه اجتماعی محبوب خیلی کارکرد سیاسی ندارد.

توییتر

توییت به معنی جیک جیک کردن است و برای همین نماد پرنده آبی رنگ در حال پرواز برای این شبکه اجتماعی ساده و محبوب انتخاب شده است. شبکه اجتماعی که کاربران آن تا چندی پیش می توانستند تنها از 140 کاراکتر برای بیان حرف هایشان استفاده کنند و بعد از چندین سال این تعداد کاراکتر به تازگی به عدد 280 رسیده است. توییتر در سال 2006 آغاز به کار کرد و طبق آمار تا سال 2012 بیش از 100 میلیون کاربر داشت. در ایران نیز کاربران زیادی به این شبکه پیوستند. توییتر در اتفاقات سال 88 فیلتر شد و تا امروز فیلتر مانده است.

یکی از نکات جالب درباره این شبکه اجتماعی در ایران دو قسمت بودن موج توییتری است. با وجود این که این شبکه اجتماعی از سال 2006 فعال است و همان ابتدا کاربران ایرانی زیادی را به خود جلب کرد. مدتی بی سر و صدا بود تا این که در یکی دو سال اخیر موج جدیدی ایجاد شد و دوباره رو آمد تا جمعیت ایرانیان توییتر به یکباره چندین برابر شود. توییتر شاید تنها شبکه اجتماعی ست که مسوولان مهم کشوری با وجود فیلتربودن در آن حساب کاربری مشخص دارند و حتی در بسیاری از موارد به سوالات کاربران پاسخ می دهند.

توییتر در زمان اعتراض های سیاسی کاربرد بسیاری دارد و مخاطبان تلاش می کنند با استفاده از هشتگ هایی یکسان کلمه مورد نظرشان را ترند جهانی کنند. به طور مثال بعد از گفته های بی اساس دونالد ترامپ درباره ایرانیان، ایرانی ها در توییت هایشان بارها از هشتگ shutuptrump# استفاده کردند تا این هشتگ ترند شود و حتی روزنامه های صهیونیستی نیز به آن اشاره کنند. اعتراضات سیاسی در توییتر همواره موثر و مورد استفاده کاربران بوده است به همین دلیل گاهی این اعتراضات را «انقلاب های توییتری» نیز می گویند. از جمله انقلاب مصر و ناآرامی ها در کشورهای عربی که در توییتر حسابی رخ نشان داد.

مطالعات انجام شده روی بیش از 3 میلبون توییت در زمان ناآرامی ها در کشورهای عربی نشان داد چندین گیگابایت ویدئو در یوتیوب و هزاران پست وبلاگ، نقش محوری رسانه های اجتماعی در شکل گیری مباحثات سیاسی در بهار عربی آشکار شده است. بعد از راه افتادن موج دوم توییتری رفع فیلتر این شبکه بارها سر زبان ها افتاد اما در حال حاضر هنوز راهی از پیش نبرده است و این شبکه اجتماعی که قالب گفت و گوهای آن میان ایرانیان خبری و سیاسی ست هنوز در حالت فیلتر قرار دارد.

وی چت

یکی از آرزوهای بزرگ SMSبازها این بود که بتوانند کم خرج تر پیام رد و بدل کنند و تعداد پیام های بیشتری را برای مخاطب خود بفرستند. «وی چت» را می توان اولین پیام رسان اینترنتی دانست که میان ایرانیان شایع شد. این اپلیکیشن پیام رسان چینی سال 2011 در چین تولید شد و به مرور طرفداران زیادی پیداکرد. یکی از امکانات این نرم افزار نشان دادن فعالان وی چتی در فاصله های کوتاه کاربر است که به او این امکان دوست یابی را نیز می دهد. اما این نرم افزار بعد از رایج شدن میان کاربران ایرانی به علت نداشتن امنیت کافی فیلتر شد تا دست ایرانی ها از آن کوتاه شود.

وایبر

وایبر در دسامبر 2010 عرضه شد و بعد از وی چت سر از تلفن های همراه هوشمند درآورد. وایبر به خاطر داشتن فضای زیبا و آسان برای پیام رسانی به سرعت محبوب شد. یکی از نقاط قوت این پیام رسان نسخه ویندوز آن بود که کاربران میتوانستند با لپ تاپ هایشان نیز از این پیام رسان استفاده کنند و فیلم و عکس هایشان را با دوستانشان به راحتی رد و بدل کنند. کاربران حتی در وایبر گروه های دوستی تشکیل دادند و توانستند به ارتباطاتشان قوت ببخشند.

وایبر یک رقیب جدی به نام واتس آپ داشت که رقابت بین این دو را حسابی داغ کرد. اما در نهایت واتس آپ به صورت جهانی محبوب تر شد تا این نرم افزار در سایه قرار گیرد. یکی از دلایل منسوخ شدن سریع وایبر میان ایرانیان اسرائیلی بودن این نرم افزار بود که باعث شد ایرانی ها بعد از پیدا کردن اولین نرم افزار جایگزین به جای دیگری کوچ کنند و نخواهند مکالماتشان را در وایبر ادامه دهند. بعد از کوچ کردن کاربران ایرانی وایبر این نرم افزار بی سر و صدا فیلتر شد.

واتس آپ

همزمان و حتی بعد از وایبر پیام رسان واتس اپ به شدت میان ایرانیان محبوب شد. نرم افزاری که سرعت بیشتر و سر و شکل بهترین نسبت به همتای اسرائیلی خود داشت. این نرم افزاری که در سال 2014 در همه جای جهان فراگیر شد فقط در سال اول رایگان بود و در سال های بعدی از کاربران خود مبلغی معادل 0.99 دلار طلب می کرد اما در نهایت رایگان شد. واتس اپ میان مردم جهان به خصوص اعراب بسیار محبوب شد به طوری که وایبر را به طور کامل منسوخ کرد. مدتی هم میان ایرانیان رواج پیدا کرد. اما در نهایت ایرانیان ترجیح دادند از واتس اپ هم کوچ کنند و خانه بهتری برای گفت و گوهایشان پیدا کنند و به اپلیکیشن عجیب و غریبی به نام تلگرام کوچ کردند.

لاین

دیگر شبکه اجتماعی که در تلفن های همراه حضور پیدا کرد و تا حدی محبوب شد «لاین» بود. نرم افزای ژاپنی که ظرف دو سال بزرگ ترین شبکه اجتماعی در ژاپن شد. استفاده ایرانی ها از لاین همزمان با سایر نرم افزارهای پیام رسان بود. اما یکی از قابلیت های لاین که نشان می داد چه کسانی شماره شما را در حافظه تلفن شان ذخیره دارند باعث شده بود در بیشتر تلفن های همراه هوشمند حضور داشته باشد. لاین یک میکرو وبلاگ هم درون خودش داشت که مخاطبان در آن از خودشان می نوشتند و می شد پای پست هایشان کامنت گذاشت. اما این شبکه هیچ وقت نتوانست محبوبیت نرم افزارهای مشابه خود را داشته باشد.

تلگرام

اواخر سال 93 پیام رسانی در تلفن های همراه سر و کله اش پیداشد که دنیای ارتباطات را برای کاربران ایرانی خود زیر و رو کرد. نرم افزاری که حتی دنیای خبر و رسانه را نیز تحت تاثیر خود قرار داد و کانال های خبری مستقلی را به وجود آورد. ابتدا دنیای تلگرام محدود به پیام رسانی و ایجاد گروه های دوستی بود. اما مزیتی که این شبکه را از نمونه های مشابهش متمایز می کرد سرعت و توان ارسال فایل های پرحجم بود. بعد از آن تلگرام در به روز رسانی های بعدی خود امکان ایجاد کانال را ایجاد کرد که مثل انقلابی بزرگ در شبکه های اجتماعی بود.

تمامی مطبوعات با ایجاد کانال خبری خود در تلگرام فعال شدند و مخاطبان نیز ترجیح دادند اخبار را از طریق همین کانال ها دنبال کنند چون تلگرام توانسته بود دسترسی را بسیار راحت تر کند. رفته رفته برخی از این کانال ها مثل یک گالری استفاده کردند و برای خودشان شغل های خانگی ایجاد کردند و توانستند از این طریق کسب درآمد کنند. با وجود همه شبکه های اجتماعی رنگارنگ، میل یا همان صندوق پستی الکترونیکی هیچگاه مورد تهدید قرار نگرفته بود. اما تلگرام با نسخه تحت وب و تحت ویندوز خود ایمیل ها را نیز تحت تاثیر قرار داد

و حتی بازار آنها را کساد کرد تا کاربران ترجیح دهند فایل های کاری خود را به جای ایمیل کردن به فرد مورد نظر خیلی سریع و آسان از طریق تلگرام ارسال کنند. شرکت تلگرام بارها درباره امنیت خود به مخاطبان اطمینان داده و حتی یک جایزه سیصدهزار دلاری هم برای پیدا کردن یک باگ در آن گذاشته است که در نهایت هیچ برنده ای نداشته است. همین سبب اطمینان خاطر مخاطبان این شبکه شده است. فیلتر شدن این شبکه اجتماعی مهم بارها در جلسات مسوولان کشور مطرح شد و هر بار تلگرام توانست از زیر تیغ تیز فیلترینگ جان سالم به در ببرد

طوری که چندین بار مسوولان مربوطه اطمینان دادند که به این شبکه اجتماعی محبوب کاری نخواهندداشت اما در 10 دی ماه 96 با به وجود آمدن آشوب های خیابانی و تحریک مردم از طریق کانال های معاند و ضدانقلاب موجود در این پیام رسان، مسوولان ترجیح دادند محبوب ترین شبکه اجتماعی تاریخ کشور را بالاخره تحویل فیلترینگ بدهند. بعد از فیلتر تلگرام حرف ها و حدیث ها بر سر جایگزین های احتمالی این پیام رسان حسابی داغ شد. پیام رسان های داخلی و خارجی زیادی نام شان بر سر زبان ها افتاد. اما در حال حاضر هیچکدام نتوانستند جای خالی غولی چون تلگرام را برای اعضایشان بگیرند. معلوم نیست سرنوشت این شبکه اجتماعی محبوب به کجا برسد.