رونمایی از متهم جدید آلودگی هوای کلانشهرهای ایران+نمودار

مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‎های نفتی از افزایش ۴۱ درصدی مصرف نفت‌گاز (گازوئیل) در آذرماه امسال خبر داده است. به گفته امیر وکیل‌زاده در آذرماه امسال به‌طور میانگین روزانه ۱۳۴ میلیون و ۴۰۰ هزار لیتر گازوئیل در کشور مصرف شده است. نگاهی به میانگین مصرف روزانه گازوئیل در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که چنین رقمی در مصرف گازوئیل  بی‌سابقه است. «دنیای‌اقتصاد» درخصوص چرایی افزایش مصرف گازوئیل در آذرماه چند سناریو مطرح کرده است. در اولین سناریو این احتمال مطرح است که به‌دلیل سهمیه‌بندی بنزین و افزایش نرخ این سوخت، بخشی از قاچاق سوخت از بنزین به گازوئیل تغییر کرده و این موضوع به جهش مصرف گازوئیل منجر شده است. با این حال این سناریو از پشتوانه تحلیلی چندان قوی برخوردار نیست. اما سناریوی دوم که با قدرت بیشتری مطرح است، افزایش تقاضای سوخت مایع در بخش نیروگاهی و دیگر صنایع به‌دلیل کاهش گاز تخصیصی به آنها  است. علاوه بر جهش مصرف گاز در بخش خانگی و برخی اظهارات ضمنی مسوولان، آلودگی شدید هوا در آذر ماه می‌تواند سند محکمی از افزایش مصرف گازوئیل در بخش صنعت و نیروگاهی باشد. به این معنا که جهش مصرف این سوخت که تنها ۴۰ درصد از آن مطابق استانداردهای بین‌المللی است،  متهم اصلی آلودگی هوای کشور است.

اوج و فرود نفت‎گاز با گاز و قاچاق

روند مصرف نفت‌گاز در کشور در سال‌های گذشته با اوج و فرودهایی همراه بوده است. مصرف این سوخت تا سال ۹۲ روند افزایشی طی کرد و در این سال به بیش از ۱۰۵ میلیون بشکه در روز رسید. اما در فاصله ۹۲ تا ۹۵ روند مصرف این سوخت کاهشی شد و در سال ۹۵ به متوسط ۸۰ میلیون لیتر در روز رسید. کاهش مصرف گازوئیل احتمالا به دو دلیل رخ داده است؛ یکی افزایش تولید گاز که به کاهش مصرف این سوخت در نیروگاه‌ها منجر شد. دیگری اما به کاهش احتمالی قاچاق مربوط بوده است. به این معنا که در سال ۹۵ قیمت نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی در بازارهای جهانی به‌شدت افت کرده بود. از این‌رو قیمت گازوئیل در داخل کشور به قیمت‌های جهانی نزدیک شده و سود ناشی از قاچاق سوخت کاهش یافته بود.

با این حال از سال ۹۵ به بعد مجددا مصرف گازوئیل در کشور مسیر رو به رشدی گرفته و در سال ۹۷ به متوسط بیش از ۸۷ میلیون لیتر در روز رسیده است. از آنجا که تولید گاز در این سال‌ها به شکل مستمر ادامه داشته، افزایش مصرف گازوئیل نماینده افزایش قاچاق سوخت به‌خصوص بعد از جهش قیمت ارز در سال ۹۷ است. درخصوص آمار مصرف گازوئیل در سال‌جاری تنها رقمی که در دست است، مصرف ۱۳۴ میلیون لیتری آذرماه است.

آذر تا بهمن؛ اوج‌گیری مصرف

خبرنگار روزنامه «دنیای‌اقتصاد» پیگیری‌های بسیاری برای اخذ آمار مصرف گازوئیل در سال‌های ۹۶، ۹۷ و ۹۸ انجام داد. با این حال از سوی ارگان‌های مربوطه‌(شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و وزارت‌ نفت) برای اخذ این آمار به در بسته خورد. یکی از این دو ارگان با حبس آماری و اطلاعاتی و بدون هیچ توجیه منطقی اعلام کرد که اجازه انتشار آمار را ندارد. ارگان دیگر نیز اخذ این آمار را  معطل اتوماسیون‎‌های اداری کرده و در نهایت نیز تا روز گذشته آماری به «دنیای‌اقتصاد» ارائه نکرد.

با این حال، آمار منتشر شده از میزان مصرف ماهانه این سوخت در فاصله سال‌های ۸۴ تا ۹۵ در ترازنامه انرژی کشور حاوی اطلاعات قابل‌توجهی است که با کمی اغماض قابل‌تسری به سال‌های ۹۶ و ۹۷ است. آمار ماهانه نشان می‌دهد که هر سال فاصله آذر تا بهمن مصادف است با اوج‌گیری مصرف نفت‌گاز کشور. در واقع با شروع فصل سرما و افزایش مصرف گاز در بخش خانگی، ارسال سوخت مایع از جمله گازوئیل به نیروگاه‌ها افزایش می‌یابد. با این حال رقم مصرف گازوئیل در آذرماه سال‌جاری رکورد بی‌نظیری بوده است. در واقع حتی در سال ۹۲ که اوج مصرف گازوئیل کشور رقم خورده، در بحرانی‌ترین ماه این سال یعنی دی ۹۲ مصرف گازوئیل ۱۲۶ میلیون لیتر در روز بوده که نسبت به رکورد مصرفی سال‌جاری ۸ میلیون‌لیتر در روز معادل ۶ درصد کمتر است. بنابراین سوال بزرگی در برابر چرایی رسیدن مصرف گازوئیل کشور به رقم ۱۳۴ میلیون لیتر در روز در سال‌جاری قرار داد.

سناریوی اول: رشد قاچاق؟

اولین سناریوی مطرح شده، افزایش قاچاق گازوئیل به‌دنبال سهمیه‌بندی بنزین و اصلاح نسبی نرخ این سوخت است. به این معنا که با افزایش نرخ بنزین و کاهش فاصله قیمتی بنزین در کشورهای همسایه، قاچاق انجام شده در حوزه بنزین به گازوئیل تغییر کرده است. قیمت بنزین آبان سال‌جاری به ۱۵۰۰ تومان برای سهمیه‌ای و ۳ هزار تومان برای غیرسهمیه‌ای افزایش یافت. درحالی‌که تا پیش از این و برای سال‌ها، این سوخت با قیمت هزارتومان و به صورت تک نرخی به فروش می‌رسید. در عین حال نرخ این سوخت در جهان حدود ۱۴ هزار تومان برای هر لیتر و در همسایه‌های شرقی کشور حدود ۹هزار تومان و در ترکیه حدود ۱۵ هزار تومان به فروش می‌رسید. از این رو پیش‌بینی می‌شد که بخشی از مصرف روزانه ۹۵ میلیون لیتری بنزین کشور صرف قاچاق شود. با سهمیه‌بندی این سوخت، مصرف بنزین حدود ۲۰ درصد کاهش یافت و به ۷۵ میلیون لیتر در روز رسید. این احتمال مطرح است که بخشی از کاهش مصرف بنزین به‌دلیل کاهش قاچاق این سوخت رخ داده باشد. اما کاهش مصرف بنزین در آذر درحالی رقم خورده که مصرف گازوئیل جهش قابل‌توجهی داشته است. بنابراین ممکن است بخشی از قاچاق بنزین به گازوئیل شیفت کرده باشد.

با این حال این سناریو از پشتوانه قوی برخوردار نیست و نمی‌تواند رشد ۳۹ میلیون لیتری مصرف روزانه گازوئیل را توجیه کند. قاچاق گازوئیل آن‌قدر صرفه اقتصادی داشته که احتمالا از همه ظرفیت‌ها و امکانات موجود برای قاچاق این سوخت استفاده شده است. این سوخت درحالی در ایران ۳۰۰ تومان به ازای هر لیتر به فروش می‌رسد که قیمت جهانی آن با نرخ بنزین اختلاف زیادی ندارد و به‌طور متوسط بیش از یک دلار معادل حدود ۱۳ هزار تومان به فروش می‎رسد. این سوخت در کشورهای همسایه شرقی حدود ۶۰ سنت (حدود ۸ هزار تومان) و در ترکیه با نرخ بیش از ۱۴ هزار تومان عرضه می‌شود. بنابراین حتی اگر شیفتی از قاچاق بنزین به گازوئیل رخ داده باشد، احتمالا بسیار کمتر از رشد ۳۹ میلیون لیتری مصرف گازوئیل بوده است.

سناریوی دوم: رشد مصرف صنعتی

سناریوی دوم بر افزایش تقاضای داخلی گازوئیل استوار است. این سوخت به شکل عمده در دو حوزه حمل‌ونقل و صنعت مصرف می‌شود. از آنجا که در حوزه حمل‌ونقل با سوخت دیزل، تحول خاصی نسبت به سال گذشته رخ نداده نمی‌توان انتظار داشت که رشد مصرف آذر در این حوزه رخ داده باشد. علاوه بر این، معاون حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی اخیرا اعلام کرد که روزانه ۵۰ میلیون لیتر گازوئیل از سوی ناوگان شهری، جاده‌ای و ریلی در کشور مصرف می‌شود. این مقدار نزدیک به آمار سال‌های گذشته از مصرف گازوئیل در بخش حمل‌ونقل است. آن‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‎های مجلس آمده است، در سال ۹۷ به‌طور متوسط ۵۴ میلیون لیتر در حوزه حمل‌ونقل گازوئیل مصرف شده است. رفع اتهام از حوزه حمل‌ونقل دیزلی درحالی است که چند سند دال بر اینکه حوزه صنعت متهم اصلی جهش مصرف گازوئیل آذرماه است، وجود دارد.

آلودگی هوا: آلودگی هوا که برای سال‌ها زمستان‎ها مهمان تهران بود، امسال به بسیاری از شهرهای کشور تسری یافت. آمار آلودگی هوای تهران نیز از نظریه افزایش آلودگی هوای کشور همراستا با افزایش مصرف نفت‌گاز حمایت می‌کند. در واقع تعداد روزهای سال که هوا در پایتخت پاک یا سالم بوده، از سال ۹۰ همزمان با افزایش تولید گاز و کاهش سوخت مایع در نیروگاه‌ها و صنعت افزایش یافته است تا سال گذشته که به اوج خود رسید. در مدت مشابه سال گذشته تهران ۲۴۱ روز هوای پاک و ۴۴ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس را تجربه کرده است. اما امسال تعداد روزهای پاک و سالم ۲۲۱ مورد بوده است، درحالی‌که ۵۹ روز هوا ناسالم برای گروه‌های حساس و ۵ روز نیز بسیار ناسالم و در محدوده قرمز قرار داشته است.

جهش ۴۰ درصدی مصرف گاز خانگی: گازوئیل سوخت جایگزین گاز در بخش صنعت (نیروگاه‌ها و سوخت صنایع) است، به این معنا که به صنایع و نیروگاه‌ها گاز طبیعی به‌عنوان سوختی با آلایندگی کمتر اختصاص می‎یابد، اما زمانی که تامین گاز مورد نیاز صنایع با مشکلاتی همراه می‌شود، گازوئیل جایگزین می‎شود. گاز منبع اصلی تامین انرژی کشور است، بر اساس یکی از گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال گذشته به‌طور متوسط روزانه ۵۴۲ میلیون مترمکعب در کشور گاز مصرف شده است. از این مقدار نیروگاه‌ها با بیش از ۱۹۰ میلیون مترمکعب معادل ۳۵ درصد و صنایع با ۱۷۰ میلیون متر مکعب معادل ۳۱ درصد از کل گاز کشور را در این سال مصرف کرده‌اند. بخش خانگی سال گذشته با مصرف متوسط ۱۴۰ میلیون متر مکعب در روز حدود ۲۶ درصد از مصرف گاز کشور را به خود اختصاص داده است. با این حال در ماه‌های سرد سال، مصرف خانگی گاز با جهش قابل‌توجهی همراه می‎شود و به ۳ تا ۴ برابر مقدار مصرف این سوخت در فصل تابستان می‌رسد. چراکه گاز ۷۸ درصد از انرژی مورد نیاز در بخش خانگی را تامین می‎‌کند. با افزایش مصرف گاز در بخش خانگی، زمستان هر سال کشور با کمبود گاز مواجه می‎شود. این موضوع تا پیش از سال‌ ۹۲ بسیار شدید بود، به‌طوری‌که حتی با وجود قطع گاز همه صنایع و حتی کاهش خوراک پتروشیمی‌ها، گاز تولیدی کشور کفاف مصرف‌ بخش خانگی را نمی‌داد و به قطع گاز این بخش در برخی از روزهای سرد سال منجر می‌شد. شدت گرفتن مصرف گازوئیل در سال ۹۲ به همین دلیل بوده است. در سال‌های اخیر باوجود رشد تولید گاز هرچند قطع گاز بخش خانگی در زمستان دیگر تجربه نشد، اما دولت برای تامین انرژی مورد نیاز این بخش گازرسانی به بخش‌های صنعت و نیروگاه‎ها را کاهش و به‌جای آن سوخت مایع از جمله گازوئیل به این صنایع اختصاص داده است. آذر امسال نیز ظاهرا به‌دلیل سرمای زودهنگام در کشور، مصرف سوخت خانگی در آذر با جهش همراه شده است. آن‌طور که مهدی جمشیدی‌دانا، مدیر دیسپاچینگ شرکت ملی گاز ایران گفته است، «مصرف گاز بخش خانگی کشور در آذرماه با افزایش ۱۶۰ میلیون مترمکعبی، از روزانه ۳۷۰ میلیون مترمکعب به ۵۳۰ میلیون مترمکعب در روز رسیده که به معنای افزایش بیش از ۴۳ درصد مصرف گاز در بخش خانگی در آذر امسال است.» از سوی دیگر مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‎های نفتی، امیر وکیل‌زاده اخیرا ضمن قدردانی از زحمات مسوولان و کارکنان شرکت پخش فرآورده‌های نفتی از ارسال ۸۵ میلیون لیتر نفت‌گاز در یک روز برای نیروگاه‌ها در آذرماه خبر داده بود. او ارسال این حجم عظیم از گازوئیل به نیروگاه‌ها را به‌دلیل مشکل در تامین گاز این صنایع دانسته بود. بنابراین به نظر می‌رسد ارسال گازوئیل به نیروگاه‌ها به‌دنبال کمبود گاز در بخش صنعت، اصلی‌ترین عامل جهش مصرف گازوئیل در آذرماه بوده است. با این حال رسیدن مصرف گاز در بخش خانگی به رقم بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب در روز موضوع تازه‌ای نیست و در سال‌های اخیر که شبکه گازرسانی کشور توسعه یافته، رسیدن به چنین ارقامی بارها تکرار شده است. این درحالی است که همزمان با رشد شدید مصرف گاز خانگی، میزان مصرف گازوئیل حتی به سطح آذر سال‌جاری نزدیک نشده است. به‌طور مثال در بهمن ۹۵ و ۹۶ مصرف گاز بخش خانگی از ۵۰۰ میلیون مترمکعب فراتر رفت، اما میزان مصرف گازوئیل حدود ۱۰۰ میلیون لیتر در روز بوده است.

در صنعت گاز چه خبر است؟

باتوجه به اینکه شدت گرفتن مصرف گاز در فصل سرد سال موضوع تازه‌ای نیست، گمانه افت تولید گاز در کشور مطرح است. به خصوص اگر به اظهارات مسوولان وزارت نفت طی‌ سال‌های گذشته توجه شود. علی کاردر، مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت در اوایل سال ۹۶ میزان تولید گاز کشور را بیش از ۸۸۰ میلیون مترمکعب دانسته و از برنامه این شرکت برای رسیدن به تولید ۱/ ۱ میلیارد مترمکعب در روز تا پایان این سال خبر داده بود. این درحالی است که مدیر دیسپاچینگ شرکت ملی گاز ایران در ماه‌های اخیر میزان تولید روزانه گاز طبیعی در کشور  را ۸۱۰ میلیون مترمکعب اعلام کرده است. اولین احتمال این است که به‌دلیل تحریم‌ها و عدم دسترسی به تجهیزات و فناوری تولید گاز، توسعه پارس جنوبی با مشکل مواجه شده باشد. یا اینکه ممکن است افت تولیدی که مدیران وزارت نفت را به پای میز قرارداد با توتال برای ساخت سکوی تقویت فشار در فاز ۱۱ پارس‌جنوبی کشانده بود، آغاز شده باشد. گمانه دیگر این است که به‌دلیل تحریم‌ها و مشکلات صادرات میعانات گازی کشور، وزارت نفت مجبور به کاهش تولید گاز در راستای کاهش تولید میعانات گازی شده است. پیگیری‌هااز مدیران و مسوولان شرکت ملی گاز درخصوص آمار تولید و مصرف گاز در بخش‌های مختلف نیز نتیجه‌ای نداشت.