معرفی برنده اصلی بحران کرونا در حوزه کسب‌وکار

به گزارش اقتصادنیوز زهرا آقاجانی، الناز میاندوآبچی، اعضای هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی با تهیه پژوهشی تلاش کرده‌اند که یکی از این موقیعت‌ها را مورد بررسی قرار دهند. 

بر اساس این گزارش همه‌گیری ویروس کرونا در ماه‌های اخیر، تغییر و تحولاتی را در سبک زندگی و فضای فعالیت‌های اقتصادی جوامع به دنبال داشته است. به‌طوری که عواملی نظیر بیکاری، کاهش درآمد و نگرانی افراد از آینده، آنها را بر‌آن داشته که درجهت مدیریت بهینه هزینه‌های خود از خرید اقلام غیرضروری خودداری کرده و عمده بودجه خود را در درجه اول، صرف تامین نیازهای غذایی و بهداشتی کنند.

در عین حال، در خانه ماندن، دورکاری و آموزش از راه دور، تقاضا را برای استفاده هر چه بیشتر از برخی ابزارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و پیش‌نیازهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آن همچون کامپیوتر، تلفن همراه و سایر تجهیزات ارتباطیِ مشابه افزایش داده است. در نتیجه یکی از مهمترین اثرات پدیده همه‌گیری کووید19، افزایش تقاضا در حوزه فعالیت‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین بوده است. در حالی که کسب‌وکارهای اجتماع محور از قبیل فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی، گردشگری، حمل‌ونقل و خدمات سرو غذا،  با کاهش تقاضا و ضرر وزیان ناشی از آن مواجه شده‌اند.

محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کرونا و به تبع آن تغییرات رفتار مصرف‌کنندگان، موجب افزایش اقبال عمومی به خرید و فروش از طریق خرده‌فروشی آنلاین، به‌خصوص برای کالاهای مصرفی پرگردش شده است. این شرایط فرصت‌های بی‌بدیلی را برای توسعه فروش آنلاین این محصولات ایجاد کرده که شاید در شرایط عادی، امکان تحقق و بروز آن با این سرعت وجود نداشت. نوشتار حاضر با در نظر داشتن این مهم، به بررسی اثرات همه‌گیری ویروس کرونا بر توسعه خرده‌فروشی آنلاین در جهان و ایران با تاکید بر محصولات مصرفی پرگردش[1] که در ایران عمدتا اقلام سوپرمارکتی هستند می‌پردازد.

 فروش آنلاین خرده‌فروشی و محصولات مصرفی‌ پرگردش در جهان و تاثیرات شیوع کرونا بر آن

طبق گزارش شرکت مشاوره و تحقیقات بازار گرَندویو ریسرچ، خرده‌فروشی آنلاین به عنوان اصلی‌ترین شیوه تجارت الکترونیک B2C[2] در سال 2019 سهمی معادل 99.47 درصد از کل فروش تجارت B2C جهان را به خود اختصاص داد[3]. ارزش 5535 میلیارد دلاری (سهم یک سومی) تجارت B2C از کل ارزش تجارت الکترونیک جهان در سال 2019 و متوسط رشد 21.5 درصدی آن طی 6 ساله منتهی به آن، اهمیت خرده‌فروشی آنلاین را آشکار می‌کند. از جمله بزرگترین بازیگران خرده‌فروشی آنلاین جهان از نظر میزان فروش می‌توان شرکت‌های آمازون، اپل و وال‌مارت (ایالات متحده) و جِی‌.دی، سانینگ و تی‌مال علی‌بابا (چین) را نام‌ برد.

با وجود رشد قابل توجه خرده‌فروشی آنلاین طی سال‌های اخیر، سهم آن از کل بازار خرده‌فروشی جهان در سال 2019 هنوز 14.1 درصد بوده است. در این میان سهم فروش آنلاین محصولات مصرفی پرگردش از کل بازار این محصولات در جهان، از این میزان هم کمتر بوده و در سال 2018 معادل 5.1 درصد برآورد کرده است. اما نکته قابل توجه، رشد متوسط 7 برابری فروش آنلاین این اقلام نسبت به کل فروش این اقلام طی سال‌های 2018 و 2019 بوده است.

تا پیش از شیوع ویروس کووید19 پیش‌بینی می‌شد سهم خرده‌فروشی آنلاین از بازار خرده‌فروشی در سال 2023 به 22 درصد برسد و سهم فروش آنلاین محصولات مصرفی پرگردش از بازار این محصولات نیز در سال 2025 به 10 درصد برسد. اما به نظر می‌رسد شرایط جدید به رشد سهم فروش آنلاین در بازار انواع محصولات (از جمله محصولات مصرفی پرگردش) شتاب بیشتری بخشیده است.

تحقیقات متعددی در خصوص نحوه و میزان تاثیر همه‌گیری کرونا بر خرده‌فروشی آنلاین در جهان صورت گرفته که همگی آنها بیانگر افزایش قابل توجه حجم آن در زمان اعمال محدودیت‌ها و تداوم نسبی آن، حتی پس از بازگشایی تدریجی فعالیت‌ها هستند. نتایج یک پیمایش نشان می‌دهد ترافیک آنلاین سوپرمارکت‌ها در سطح جهان در آوریل جاری نسبت به ژانویه 2019 حدود 135 درصد افزایش داشته که این مقدار در نیمه ژوئن جاری با اندکی کاهش به 61 درصد رسیده است.

شرکت اوکادو انگلیسی به عنوان یکی از موفق‌ترین سوپرمارکت‌های آنلاین جهان در دوران شیوع، در ماه‌های مارس و آوریل سال جاری در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته بیش از 40 درصد رشد فروش داشته و اخیرا نیز دو مرکز توزیع بین‌المللی جدید خود را در فرانسه و کانادا راه‌اندازی کردهاست. همچنین فروش بخش خواروبار شرکت آمازون در 34 کشور جهان طی ماه‌های آوریل و می جاری بالغ بر 300 درصد رشد داشته که البته با بازگشایی فعالیت‌ها تا نیمه اول ژوئن در ایالات متحده و برخی از کشورهای درگیر، این میزان به حدود 270 درصد رسیده است.

در ایالات متحده میزان فروش آنلاین در آوریل جاری نسبت به سال گذشته، برای شرکت‌های تارگِت، کاستکو، آلبِرت‌سونز و اینستاکارت که عمدتا در خواربارفروشی فعالیت می‌کنند، به ترتیب 85، 282، 374 و 450 درصد رشد داشته است. البته این امر محدودیت‌های فنی و لجستیکی این فروشگاه‌ها را در مدیریت این حجم از تقاضا آشکار کرد. سهم خواربارفروشی آنلاین از کل خواربارفروشی این کشور در پایان سال 2019 معادل 3.1 درصد بوده و پیش‌بینی می‌شود علیرغم کاهش نسبی شیب تند رشد پس از بازگشایی‌ها، این سهم تا پایان سال 2021 به طور متوسط به 6.4 درصد برسد.

در کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، خواربارفروشی آنلاین در دوره اوج شیوع به 3 برابر سطح آن در قبل از شیوع کرونا رسید. در کشور چین کل فروش کالاهای مصرفی در چهار ماهه اول 2020 نسبت به دوره مشابه سال قبل حدود 16.2 درصد کاهش یافت، در حالی که فروش آنلاین این کالاها طی همان دوره معادل 8.6 درصد افزایش داشته است. تمامی روندهای فوق نشانگر وجود فرصت‌های جدید برای شتاب بخشیدن به گسترش خرده‌فروشی آنلاین و فروش آنلاین محصولات مصرفی پرگردش در زمان شیوع کرونا و پساکروناست.

فروش آنلاین کالاهای مصرفی پرگردش در ایران و تاثیرات شیوع کرونا بر آن

ارزش بازار خرده‌فروشی کشور در سال 1398 معادل 100 میلیارد دلار بوده که حدود 30 درصد آن متعلق به اقلام مصرفی پرگردش بوده است. طبق برآوردها، سهم فروش‌ آنلاین این محصولات از کل خرده‌فروشی این حوزه در سال 1398 تنها 0.15 درصد بوده است. در حالی که سهم فروش آنلاین این اقلام در جهان حداقل 5 درصد است.

در سال 1398 حدود 67 هزار کسب‌وکار اینترنتی در کشور دارای نماد اعتماد الکترونیکی (ای‌نماد) بوده‌اند.  در تیرماه 1399، تعداد کل فروشگاه‌های آنلاین فعال در عرضه محصولات پرگردش که از ابتدا تاکنون از اتحادیه کشوری کسب‌وکارهای مجازی مجوز دریافت کرده‌اند، به 282 مورد رسید. موضوع فعالیت این فروشگاه‌ها مشتمل بر دو گروه "خرده‌فروشی موادغذایی" و "فروشگاه بزرگ" است. فروشگاه‌های آنلاین گروه اول تنها اقلام سوپرمارکتی عرضه می‌کنند که در کل 127 فروشگاه در این موضوع ثبت شده است. 155 مورد ثبت شده دیگر نیز متعلق به فروشگاه‌های آنلاین گروه دوم است که علاوه بر اقلام سوپرمارکتی، اقلام متنوع دیگری را نیز عرضه می‌کنند. ثبت فروشگاه‌های آنلاین در گروه اقلام سوپرمارکتی در زمان شیوع کرونا با رشد قابل توجهی مواجه بوده است. به‌طوری که تعداد موارد ثبتی طی سه‌ماهه اول 1399 (22 مورد) به تنهایی بیش از 58 درصد کل موارد ثبت شده در کل سال 1398 (38 مورد) بوده است.

از جمله مهمترین فعالین حوزه سوپرمارکت‌های اینترنتی و فروشگاه‌های بزرگ آنلاین عرضه‌کننده این محصولات، می‌توان به دیجی‌کالا، اسنپ‌مارکت (همکاری اسنپ و هایپراستار)،‌ اسنپ‌فود، و اوکالا (مرتبط با فروشگاه‌های افق کوروش) اشاره کرد. سایر فعالین این حوزه عبارتند از: بیار، تِزول‌مارکت، رادیکالا، فینال، هایپرباز، فن‌آسان و باسلام.

شیوع ویروس کرونا از اسفند سال 1398 و محدودیت‌های اعمال شده در پی آن، تاثیر قابل توجهی بر فروش آنلاین کالاها در کشور داشته است. به‌گونه‌ای که طبق اعلام اتحادیه کشوری کسب‌وکارهای مجازی، میزان فروش آنلاین در حوزه عرضه کالا و مواد غذایی (یا اقلام سوپرمارکتی) تا خرداد سال 1399 رشد 121 درصدی را تجربه کرده است. در خصوص تغییرات سهم فروش آنلاین این اقلام طی ماه‌های اخیر آماری وجود ندارد.

درمواردی حتی گفته می‌شود، متوسط ارزش سبد سفارش آنلاین مشتریان فقط در بخش کالاهای مصرفی پرگردش، تقریبا سه برابر ارزش سبد  خرید فیزیکی است. سبدهای خرید بازیگران اصلی فروش آنلاین اقلام سوپرمارکتی بین ۱۵۰هزار تا ۲۰۰هزار تومان برآورد می‌شود. شیوع کرونا موجب شد استارت‌آپ‌های خرید آنلاین کالا با رشد خوبی مواجه شوند. بطور نمونه استارت‌آپ باسلام و اسنپ‌مارکت در این دوره به ترتیب ۱۵ و ۵۰ درصد رشد فروش داشته‌اند.

 مهمترین مزایا، معایب و موانع گسترش خریدهای آنلاین در ایران

طی سال‌های اخیر، خرده‌فروشی آنلاین در کشور به تدریج مورد اقبال قرار گرفته است. مسائلی چون راحتی خرید و سهولت استفاده از فضای مجازی، صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌های خرید، امکان مقایسه کالاها و اطلاع از نظرات سایر خریداران، دسترسی دائمی به فروشگاه‌های آنلاین، امکان پیگیری آنلاین وضعیت سفارش و عدم مواجهه با فشار روانی ناشی از مخاطرات بهداشتی خرید حضوری، از مهمترین دلایل و مزایای ترغیب‌ افراد به خریدهای آنلاین هستند. اما در مقابل معایبی چون نبود تعامل با فروشنده، عدم امکان بررسی فیزیکی کالا، احتمال عدم انطباق کیفیت با نیاز خریدار، احتمال تاخیر در تحویل کالا و بالاخره عدم اطمینان به خریدهای غیرحضوری و در نتیجه نهادینه نشدن فرهنگ خرید اینترنتی از موانع گسترش آن هستند.

شیوع کرونا در ماه‌های اخیر موجب شده به موازات سایر کشورهای جهان، خریدهای آنلاین در ایران نیز مورد اقبال قرار گیرد. با این حال همزمان با افزایش تقاضا، چالش‌های خرید آنلاین نیز تشدید شده است. از عمده‌ترین این چالش‌ها می‌توان به وجود درگاه‌های غیرقانونی و عدم امکان بررسی اعتبار آنها توسط مصرف‌کنندگان، عدم اعتماد مصرف‌کنندگان به خرید آنلاین، بروز وقفه و تاخیر درخدمات‌دهی فروشگاه‌های آنلاین به دلیل فشار افزایش ناگهانی تقاضا، کمبود ظرفیت‌های لجستیکی و نیروی انسانی، عدم انطباق کالای ارسالی با نیاز خریدار (نظیر ارسال کالای مشابه یا معیوب و عدم رعایت تاریخ مصرف) و بروز نبودن قیمت و موجودی کالا در فروشگاه‌ها اشاره کرد. با افزایش حجم خریدهای آنلاین در کشور در زمان شیوع کرونا، طی سه ماهه اول 1399 تعداد 1527 فقره شکایت از کسب‌وکارهای مجازی در اتحادیه کشوری ذیربط ثبت شده که به تنهایی معادل بیش از نیمی از کل شکایات ثبت شده در سال 1398 است. عمده شکایات نیز به عدم تامین کالا یا خدمت و عدم تحویل به‌موقع بازمی‌گردند.

اقدامات دولت جهت گسترش خریدهای آنلاین

با شیوع ویروس کرونا، دولت و به‌خصوص مرکز توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری نهادهای ذیربط اقداماتی را برای کمک به گسترش خرده‌فروشی آنلاین و رفع موانع آن صورت داده است. از جمله این اقدامات و تلاش‌ها می‌توان به برگزاری بازارگاه‌های الکترونیکی فروش کالاهای فروشگاه‌های فیزیکی، راه‌اندازی پویش از خانه بخریم، برگزاری جشنواره بهاره مجازی همدلی مردم و اصناف، برگزاری جشنواره فروش اینترنتی رمضان، حذف موقت الزام کسب‌وکارهای مجازی برای طی کردنکامل مراحل تشکیل پرونده در اداره مالیات جهت ثبت در اتحادیه و ارایه پیشنهاداتی در خصوص تخفیف 50 درصدی مالیات بر ارزش افزوده کسب‌وکارهای مجازی، افزایش سهمیه بنزین برای خودروهای حمل بار و ارسال مرسولات در دوران قرنطینه و در نظر گرفتن اعتبار مالیاتی برای این کسب‌وکارها اشاره کرد. البته پیشنهادات فوق نیازمند موافقت و اقدام دیگر نهادها بوده و علاوه بر زمان‌بر بودن، به دلیل محدودیت‌های بودجه‌ای دولت فعلا امکان اجرایی شدن برخی از آنها وجود ندارد.

همچنین صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری، برنامه جدیدی را برای حمایت و کمک به تداوم کسب‌وکار شرکت‌های کوچک آسیب‌دیده از شیوع ویروس کرونا طراحی کرده است. در مرحله اول، این تسهیلات برای شرکت‌های دانش‌بنیان، شتاب‌دهنده‌ها  و تامین‌کنندگان فضاهای کار اشتراکی اختصاص خواهند یافت. در مراحل بعدی نیز اختصاص تسهیلات برای واحدهای فناور، خلاق و استارت‌آپ‌ها در نظر گرفته شده که طبیعتا می‌تواند حوزه خرده‌فروشی را نیز شامل شود.

تجربیات کشورهای مختلف جهان در حمایت از توسعه خرده‌فروشی آنلاین در شرایط همه‌گیری

با شیوع ویروس کرونا و ایجاد محدودیت‌ در فعالیت‌های جوامع، دولت‌های جهان اقداماتی را در راستای کمک به توسعه دیجیتالی شدن کسب‌وکارها و گسترش تجارت الکترونیک و خرده‌فروشی آنلاین انجام داده‌اند. برای مثال کشور چین برای ترغیب کسب‌وکارها به استفاده از فناوری‌های دیجیتال و مدل‌های کسب‌وکار دیجیتالی (مانند انجام فعالیت‌های فروش، خدمات بهداشتی، آموزش، کار دفتری، خدمات و سرگرمی به صورت آنلاین و دیجیتالی) برنامه‌هایی را تعریف کرده است. همچنین دولت برای شتاب دادن به استفاده و بکارگیری فناوری‌های دیجیتالی توسط کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، از خرید فناوری رایانش ابری و کار از راه دور از جمله برای تجارت الکترونیک توسط آنها حمایت می‌کند.

دولت ایتالیا نیز ابتکاری تحت عنوان همبستگی دیجیتال[4] تعریف کرده که شامل راه‌اندازی پورتالی برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و خویش فرماست. کسب‌وکارها می‌توانند با ثبت در این وبسایت، به صورت رایگان از خدمات دیجیتال شرکت‌های بزرگ خصوصی در زمینه دورکاری، ویدئو کنفرانس، رایانش ابری، دسترسی به اینترنت موبایل و مانند آن بهره‌مند شوند.

در ژاپن، دولت سوبسیدهایی را برای حمایت از کسب‌وکارها جهت استفاده از راه‌حل‌های فناوری‌های اطلاعات و گسترش کانال‌های فروش تجارت الکترونیک طراحی کرده است. دولت کره جنوبی نیز سیاست‌هایی را برای ترغیب فروشگاه‌های فیزیکی در ورود به حوزه فروش آنلاین تعریف کرده است.

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD توصیه می‌کند دولت‌ها در کنار سیاست‌های مالی، به مسائلی چون کاهش موانع رگولاتوری بر سر راه فرایند ورود و تبدیل خرده‌فروشی‌های فیزیکی به فروش آنلاین و نیز تقویت عوامل سمت تقاضای فروش‌های آنلاین (نظیر سواد دیجیتال، حمایت از مصرف‌کننده، امنیت و قابلیت اطمینان سیستم‌های پرداخت) نیز توجه داشته باشند.

 پیشنهاداتی برای گسترش خرده‌فروشی آنلاین در ایران

الف. ایجاد فضای کسب‌وکار توانمندساز برای کمک به گسترش خرده‌فروشی آنلاین: طبق توصیه سازمان‌های بین‌المللی، یکی از پیش‌نیازهای مهم گسترش فروش‌های آنلاین و به طور کلی تسهیل تجارت الکترونیک، تسهیل فضای کسب‌وکار و رفع موانع بوروکراتیک ورود و فعالیت کسب‌وکارها در این حوزه است. اخیرا اقداماتی در این راستا در کشور صورت گرفته که از جمله آن می‌توان به‌ تعلیق موقت الزام کسب‌وکارهای مجازی برای تشکیل پرونده مالیاتی جهت دریافت مجوز، حذف مرحله 45 ثبت نام مالیاتی برای اشخاص حقیقی و حقوقی و راه‌اندازی سامانه بیمه تامین اجتماعی برای شاغلین در کسب‌وکارهای مجازی اشاره کرد.

در تکمیل موارد فوق، تسهیل فضای کسب‌وکار در راستای کاهش نیاز به حضور فیزیکی کسب‌وکارها برای امور بیمه و مالیات، تسهیل در شرایط دریافت مجوزها و ای‌نماد، ایجاد سامانه‌ یکپارچه برای اخذ مستندات مالیاتی، تدوین دستورالعمل‌های شفاف و روشن در مورد سازوکار اخذ مالیات از این کسب‌وکارها و ایجاد شعب رسیدگی تخصصی در اداره مالیات قابل پیشنهاد هستند. 

ب. حمایت از شکل‌گیری و گسترش استارت‌آپ‌ها در حوزه فروش آنلاین محصولات مصرفی پرگردش و خدمات پشتیبان: بررسی تجربیات جهانی کشورهای موفق در زمینه استارت‌آپ‌ها نشان می‌دهد این کشورها سیاست‌های متنوعی نظیر اعطای سوبسید و معافیت‌های مالیاتی، ایجاد صندوق‌های تامین مالی، تسهیل فضای کسب‌وکار، مشاوره و شبکه‌سازی، آموزش و مهارت‌افزایی، و برگزاری مسابقات و کمپین‌ها را در این زمینه در پیش گرفته‌اند. در کشور ما می‌توان از ظرفیت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی برای حمایت از استارت‌آپ‌های خرده‌فروشی آنلاین (به‌خصوص سوپرمارکت‌های اینترنتی و خدمات پشتیبان مرتبط نظیر لجستیک تامین و تحویل کالا) استفاده کرد. همچنین ضروری است قانون تجارت الکترونیک و در صورت نیاز قانون نظام صنفی یارانه‌ای، بررسی و مطابق با مقتضیات و تحولات خرده‌فروشی آنلاین تقویت و بروزرسانی شوند.

ج. ایجاد وبسایت و پورتال اختصاصی برای حمایت از ارایه خدمات آنلاین توسط کسب‌وکارها: بانک جهانی توصیه می‌کند دولت‌ها پورتالی را با دو کارکرد راه‌اندازی کنند (مشابه تجربه ایتالیا). کارکرد اول، راهنمایی کسب‌وکارها برای چگونگی آنلاین شدن اعم از نحوه بازاریابی، تحویل سفارشات، پرداخت‌ها و نحوه پیوستن آنها به بازارگاه‌های بزرگ تجارت الکترونیک و نیز اطلاع از تجربیات موفق دیگر کسب‌وکارهای بومی در توسعه خدمات آنلاین است. کارکرد دیگر این وبسایت، کمک به مشتریان برای جستجو و یافتن کسب‌وکارهای محلی معتبر ارایه‌کننده خدمات آنلاین مورد نیاز در طول شیوع کرونا ویروس خواهد بود.

د. آگاهی‌بخشی و ارتقای دانش مصرف‌کنندگان در مورد خریدهای آنلاین: پیشنهاد می‌شود برگزاری کمپین‌ها و اطلاع‌رسانی گسترده از طریق رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی برای افزایش آگاهی و دانش جامعه در خریدهای آنلاین مد نظر قرار گیرد. مسائلی چون آشنایی با روش‌های خرید اینترنتی و غیرحضوری، نحوه اعتبارسنجی فروشگاه‌های آنلاین، هشدارها و احتیاط‌های لازم در هنگام خرید آنلاین و آگاهی افراد از حقوق خود به عنوان مصرف‌کننده، مواردی هستند که می‌توان روی آنها تمرکز کرد.