تعلیق فروشندگان آنلاین بلیت یا بازی در زمین بازار سیاه؟
جمله‌ای که به سرعت برای پلتفرم دیگر هم تکثیر شد و از خبر مستربلیط، به خبر تعلیق پلتفرم فلایتیو رسید. این جمله ساده مشتقات دیگری هم داشت البته: سازمان هواپیمایی کشوری این پلتفرم‌ها را به دلیل گرانفروشی بلیت هواپیما تعلیق کرده است.
سایت سازمان هواپیمایی کشوری اعلام کرده بود: «به دنبال تعلیق ۱۳ دفتر خدمات مسافرت هوایی در روزهای گذشته و با استناد به مفاد مصرحه در ماده ۱۶ قانون هواپیمایی کشوری و نیز به‌دلیل عدم رعایت ماده ۳۰ آیین نامه نظارت بر تاسیس و فعالیت دفاتر خدمات مسافرت هوایی، جهانگردی و زیارتی و با استناد به ماده ۳۱ آئین نامه اخیرالذکر، پروانه فعالیت شرکت خدمات مسافرت هوایی مستربلیط به عرضه بلیت و نمایش نرخ بلیت هواپیما، بالاتر از نرخ‌های تعیین شده اقدام کرده است، از ۱۴۰۳/۶/۱۴ به مدت یک ماه تقویمی تعلیق شد.»
مستر بلیط پس از اعلام تعلیق در شهریورماه، بیانیه‌ای منتشر و تاکید کرده بود که «با دستور سازمان هواپیمایی کشوری و به اتهام گرانفروشی، نمایش و فروش تمام بلیت‌های هواپیما را از طریق پلتفرم خود متوقف کرده است.» این پلتفرم در بیانیه خود صراحتا گفته بود «صرفاً سکوی عرضه و ارائه‌ی بلیت تامین‌کنندگان معتبر است و خود تعیین‌کننده قیمت بلیت نیست.»
این بیانیه هرچند تاکید داشت که پلتفرم مستربلیط سهمی در قیمت‌گذاری بلیت ندارد، اما همچنان برخی انگشت اتهام در گرانفروشی بلیت حمل‌ونقل بین شهری را سمت پلتفرم‌های آنلاین فروش می‌گیرند. اتهامی که هر از گاهی در ایام پرترافیک سفرهای برون‌شهری، از سمت رسانه‌ها و پررنگ‌تر از قبل به پلتفرم‌های فروش آنلاین زده می‌شود.
ماجرا محدود به یک پلتفرم نیست
در این طوفان اما مستربلیط به تنهایی گرفتار نشد. میانه شهریور، در خبری که روی خروجی رسانه‌ها قرار گرفت «فلایتیو» هم تعلیق شد. سازمان هواپیمایی کشوری، یک بار دیگر و این‌بار فلایتیو را بر اساس همان ماده و قانونی که برای مستربلیط آمده بود، یعنی به دلیل عرضه بلیت و نمایش نرخ بلیت هواپیما در مسیرهای داخلی بالاتر از نرخ‌های تعیین شده، تعلیق کرد و حالا دو سایت فروشنده بلیت در این صنعت به دلیل تفسیر موسع نهاد بالادست دولتی دچار دست‌انداز شده بودند.
حلقه‌ی مفقوده در قیمت‌گذاری بلیت
گرانفروشی از هر جنسی و به هر دلیلی و با هر شکلی که انجام شود، نظم بازار عرضه و تقاضا را به‌هم می‌ریزد و طبیعتا نخستین و مهم‌ترین اثر خود را هم بر کاربر/ مصرف‌کننده می‌گذارد. اما در سیستم تامین، ارائه و فروش بلیت سفر و خصوصا بلیت هواپیما که زنجیره‌ای از افراد و نهادهای درگیر وجود دارد، انداختن تمام مسئولیت به آخرین حلقه این زنجیره، یعنی پلتفرم آنلاین ارائه‌دهنده بلیت، نوعی فرار رو به جلو و پاک‌کردن صورت مساله به حساب می‌آید.
سوال اینجاست؛ آیا به‌راستی پلتفرم‌ها قیمت‌گذاری بلیت را انجام می‌دهند؟ برای پاسخ به این سوال به رای دیوان عدالت اداری مبنی بر آزادسازی قیمت بلیت هواپیما توجه کنید. بر اساس رای دیوان عدالت اداری، قیمت‌گذاری بلیت هواپیما از نوع دستوری خارج و بر اساس عرضه و تقاضا و توسط ایرلاین‌ها مشخص می‌شود. این موضوع در زمان خود، مناقشه‌های بسیاری را هم در سطح وزیر راه و شهرسازی و رئیس دیوان عدالت اداری ایجاد کرد اما به‌هر روی و بر اساس رای دیوان عدالت اداری، مسئولیت قیمت‌گذاری بر روی بلیت هواپیما به عهده دولت نیست و به ایرلاین‌ها واگذار شده است.
در همین راستا، ساسان نایب، هم‌بنیان‌گذار فلایتیو قیمت‌گذاری بلیت در پلتفرم‌ها را رد می‌کند. او در گفتگویی با «دیجیاتو» می‌گوید: «پلتفرم‌ها در تعیین قیمت بلیت نقشی ندارند و تنها آن را نمایش می‌دهند. آنها برخلاف تصور سازمان کشوری به شفافیت این بازار کمک می‌کنند و با سرویس‌دهی شبانه‌روزی و تخصصی باعث جلوگیری از مشکلات مسافران در قبل، حین و بعد از سفر می‌شوند.» پیمان کاظمی، مدیرارشد اجرایی مستربلیط هم چنین موضعی دارد.
او در صفحه شخصی خودش چنین می‌نویسد: «اتهام گرانفروشی به پلتفرمی که سهمی در قیمت گذاری ندارد و تنها ابزار عرضه بلیت است بیشتر از این که به حل مساله قیمت بلیت هواپیما منجر شود، به سردرگمی کاربر و بهم‌ریختن چرخه عرضه و تقاضا منتهی می‌شود.» کاظمی در انتهای توئیت منتشرشده در صفحه شخصی‌اش نکته‌ی مهمی می‌نویسد:
«برنده این وضعیت مردم نیستند.» باز، نگاهی می‌کنیم به مصاحبه نایب با دیجیاتو. هم‌بنیان‌گذار فلایتیو می‌گوید: «ایرلاین‌ها اغلب قیمت‌های متفاوتی را برای یک مسیر به پلتفرم‌های مختلف ارائه می‌دهند که همین امر نظارت بر قیمت‌ها را دشوار می‌کند. سازمان هواپیمایی کشوری نیز همچنان موفق به نهایی‌سازی قیمت و جلوگیری از ارائه بالاتر از نرخ مصوب از مبدأ تأمین‌کننده نشده است.
این مسئله باعث شده پلتفرم‌ها این مسئولیت جبری را به‌عهده بگیرند و در زمان‌های شلوغ بازار یا مجبورند یا اصلاً بلیت نفروشند یا بدون سود یا باضرر بفروشند تا زنجیره محصولشان لطمه نبیند. در همین حال، سود اصلی را دلالان می‌برند.» اینکه گردانندگان دو پلتفرم بزرگ و مهم در صنعت حمل‌ونقل نسبت به سختگیری بر فعالیت پلتفرم‌ها و در نتیجه گسترش فعالیت دلالان، بزرگ‌ترشدن بازار سیاه و به تبع آسیب‌دیدن کاربران و مصرف‌کنندگان هشدار می‌دهند هم نکته قابل تاملی است که شاید به نظر می‌رسد لازم است نهادهای تنظیم‌کننده در این خصوص، رد فعالیت دلالان و آثار تصمیمات لحظه‌ای خود بر تعلیق پلتفرم‌ها را جدی‌تر بگیرند.
چه کسی، تاوان چه چیزی را می‌دهد؟
پیمان کاظمی، مدیرارشد اجرایی مستربلیط در صفحه‌ی شخصی خود در شبکه اجتماعی لینکدین روایتی از پیگیری برای رفع تعلیق پلتفرم مستربلیط می‌نویسد. کاظمی در بخشی از روایت خود از حدود مسئولیت پلتفرم فروش آنلاین بلیت سخن می‌گوید: «در این چند روز، صبح تا عصر پشت در اتاق مسئولین مختلف نشستم و صحبت کردم و توضیح دادم و حدود مسئولیت و سهم ما از چرخه عرضه و فروش بلیت را چندباره، از مسئول کوچک تا مسئول بخش بزرگ شرح دادم. توضیح دادم که ما گرانفروش نیستیم و کارمزد ما از فروش مشخص است و تعیین قیمت بلیت با ما نیست؛ از گذشته هم نبوده.» کاظمی در بخش دیگری از روایت خود، به سرگردانی در راهروهای بی‌انتها اشاره می‌کند و نتیجه تعلیق برای پلتفرم‌ها را بزرگ‌ترشدن بازار سیاه می‌داند: «ما هنوز تعلیقیم و هنوز در راهروهای بی‌انتها در رفت‌وآمدیم و آنجاست که می‌دانیم تعلیق پلتفرم‌های بزرگ فروش بلیت سفر فقط به نفع بازار سیاه است و بس!»
در مجموع سخنان مدیران ارشد کسب‌وکارهای فروشنده‌ی بلیت به نظر می‌رسد ایجاد محدودیت بر روی آنها، ضرورتا نتیجه خنثی بر روی بازار سفر ندارد و از قضا به پیچیده‌ترشدن مختصات آن، یعنی بزرگ‌شدن بازار سیاه، می‌انجامد. در این میان، مردم قربانی می‌شوند و فرصت برای فعالیت سودجویان بیشتر مهیا می‌شود.
بهای سنگین تعلیق‌ها
مستربلیط و فلایتیو از پیچ تعلیق می‌گذرند. مستربلیط در بیانیه رفع تعلیق هم مجددا به این موضوع اشاره می‌کند که این پلتفرم سهمی در قیمت‌گذاری بلیت هواپیما ندارد و نسبت به تعلیق پلتفرم‌ها و به موازات آن گسترش بازار سیاه هشدار می‌دهد. ماجرای تعلیق موقت پلتفرم‌هایی مثل مستر بلیط و فلایتیو، تنها یک خبر نیست. این اتفاق و موارد دیگری از این دست، آینه‌ای است که تصویر بزرگتری از چالش‌های صنعت گردشگری آنلاین در کشورمان را به ما نشان می‌دهد. بازار آنلاین فروش بلیت، با رشد سریع تکنولوژی و تغییر سبک زندگی مردم، به سرعت در حال گسترش است. اما در این میان، مشکلاتی مانند نظارت ناکافی، نوسانات قیمت و خوانش‌های متنوع از قوانین همچنان این صنعت را با چالش روبرو کرده است. نگاه انقباضی هم از سوی نهاد نظارتی، دست و پای شرکت‌های دانش‌بنیان و کسب‌وکارهای نوپا و جوان را بیشتر می‌بندد و راه را برای ادامه حیات آنها سخت می‌کند.
پر واضح است تعلیق موقت این پلتفرم‌ها، علاوه بر خسارت‌های مالی به کسب‌وکارها، دردسرهای زیادی را برای مسافران ایجاد می‌کند. آنها، به عنوان واسطه‌های اصلی بین مسافران و شرکت‌های هواپیمایی، نقش مهمی در برنامه‌ریزی سفرها ایفا می‌کنند. با تعطیلی یا تعلیق آنها، بسیاری از مسافران با اختلال در برنامه‌های سفر خود مواجه شده‌اند، فرآیندهای کنسلی با چالش روبرو می‌شود و نظم طبیعی چرخه بهم خورده است.
از سوی دیگر، خود شرکت‌ها نیز با چالش‌های بزرگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. کسب‌وکارهایی مانند مستر بلیط و فلایتیو، به دلیل حجم بالای تراکنش و تعداد زیاد کاربران، وابستگی شدیدی به فعالیت مستمر پلتفرم خود دارند. هرگونه اختلال در عملکرد این پلتفرم‌ها، ضربه‌ای جدی به کسب‌وکار آنها وارد می‌کند و ممکن است آنها را از گردونه رقابت خارج کند. در دنیای رقابتی امروز، مشتریان به سرعت به سراغ گزینه‌های جایگزین می‌روند. بنابراین، کسب‌وکارهایی که به هر دلیل تعلیق می‌شوند، برای بازگشت به بازار با دشواری‌های زیادی مواجه خواهند بود.
در نهایت…
به‌نظر می‌رسد باید پذیرفت که در فضای محدود و سنتی حمل و نقل بین شهری، روشن کردن سهم هر یک از بازیگران این صنعت در افزایش قیمت بلیت می‌تواند تکلیف دولت را در نظارت شفاف کرده و حدود مسئولیت‌های هرکدام از اجزای این صنعت، از نهاد نظارتی تا تامین‌کننده بلیت و سکوی فروشنده بلیت را مشخص کند.
روشن شدن ابعاد سهم هر بازیگر در این صنعت، اگر کمکی به بهبود اوضاع نکند، حداقل می‌تواند مانع تعلیق‌های مکرر پلتفرم‌های فروشنده‌ی بلیت شود.
