فرصتی جذاب برای تولیدکنندگان ایرانی

گردش مالی آن درسال 2018 بالغ بر 1369 میلیارد دلار بوده و پیش بینی می‌شود در سال 2024 به رقم 1972 میلیارد دلار  برسد. با توجه به پیش‌بینی افزایش جمعیت و درآمد مصرف کنندگان مسلمان، همراه با افزایش تقاضای غذا به بیش از 70٪ تا سال 2050 ، تقاضای آینده برای غذای حلال بسیار زیاد خواهد بود. سریعترین منطقه در حال رشد برای محصولات حلال، کشورهای همسایه ایران هستند که توسط کشورهای حوزه خلیج فارس و اوراسیا  هدایت می‌شوند. از آنجا که این منطقه بیشترین درصد پوشش جمعیت مسلمان  با قدرت خرید بالا را دارد ، می‌تواند به یک بازار مهم و پر سود برای محصولات حلال تبدیل شود. رشد عمده بازار حلال با تغییر سبک زندگی مصرف‌کنندگان مسلمان و عمدتا مرفه در این کشورها محقق شده است.

طی دو دهه اخیر تقاضا برای واردات مواد غذایی در کشورهای همسایه ایران ، رشد محسوسی داشته‌است. این کشورها که عمدتاً در حوزه خلیج فارس و اوراسیا واقع شده‌اند و از درصد پوشش جمعیت مسلمان با قدرت خرید بالا نیز برخوردارند. در دو دهه اخیر کشورهای روسیه، عربستان سعودی، ترکیه ، امارت و پاکستان، بطور متوسط بازاری 83 درصدی از کل واردات مواد غذایی دارند در حالیکه طی همین دوره فقط تعداد معدودی از کشورهای همسایه نظیر عراق، افغانستان و امارات، سهم بالایی (82 درصد) از مقاصد صادراتی مواد غذایی حلال ایران را داشته‌اند. این امر گویای وجود مشکلات ساختاری و عمیق در توسعه صادرات مواد غذایی حلال به کشورهای همسایه است.

ایران در تجارت با کشورهای همسایه با یک بازار 112 میلیارد دلاری مواد غذایی روبرو است. اگر ایران بتواند تنها 10 درصد از نیازهای وارداتی مواد غذایی مورد نیاز این دسته از کشورها را تامین کند میزان گردش مالی حاصل از صادرات مواد غذایی حلال تنها به این دسته از کشورها به رقم 11 میلیارد دلار قابل افزایش است. این درحالی است که طی یک دهه اخیر سهم ایران از بازار وارداتی 112 میلیارد دلاری از رقم  1.4 درصد فراتر نرفته‌است و بیشتر معطوف به بازار کشورهای عراق، افغانستان و امارات متحده عربی بوده‎‌است. نمودار ( 1 ) روند صادرات مواد غذایی حلال ایران به جهان طی سال‌های 1397-1375 به تفکیک مواد غذایی با منشاء حیوانی،گیاهی و فراوری شده، به تصویر کشیده شده است.  براساس این نمودار، روند صادرات مواد غذایی حلال طی بیش از دو دهه، روند افزایشی داشته و در این میان صادرات مواد غذایی با منشاء حیوانی بیشترین رشد را تجربه کرده‌است. ارزش صادرات مواد غذایی حلال از رقم 1021 میلیون دلار در سال 1375 به رقم 6313 میلیون دلار در سال 1397 یعنی قبل از تحریم‌های ظالمانه یک افزایش 6 برابری را با نرخ رشد سالانه 12 درصد تجربه کرده‌است. نکته قابل توجه اینکه صادرات مواد غذایی با منشاء حیوانی در مقایسه با سایر گروههای مواد غذایی رشد سالانه 18.8 درصدی را به خود اختصاص داده‌است. میزان صادرات این گروه کالایی از رقم 65.4 میلیون دلار در سال 1375 به 1107 میلیون دلار در سال 1397 افزایش چشمگیری داشته‌است. البته سهم این گروه کالایی در ترکیب مواد غذایی حلال در سال 1397 نزدیک به 18 درصد می‌باشد. اما میزان صادرات مواد غذایی فراوری شده که از ارزش افزوده بالایی در مقایسه با سایر گروه کالایی مواد غذایی برخوردار است تنها رشد 13.2 درصدی داشته و طی همین دوره میزان صادرات آن از 252 میلیون دلار به 1700 میلیون دلار افزایش یافته است. این گروه کالایی در سال 1397 نزدیک به 27 درصد از کل صادرات مواد غذایی حلال را به خود اختصاص داده‌است.

در میان اقلام صادراتی مواد غذایی حلال ایران در طول دوره مورد بررسی، سهم بالایی از کل صادرات مواد غذایی حلال ایران با منشاء گیاهی بوده که سهم آن در سال 1397 نزدیک به 56 درصد بوده‌است و در طول دوره مورد بررسی متوسط نرخ رشد 11 درصدی داشته است.

پتانسیل صادراتی ایران در صادرات مواد غذایی حلال به اغلب کشورهای همسایه، بالای 4 میلیارد دلار می‌باشد اما به دلایلی سهم کمی از پتانسیل بالقوه بازار مواد غذایی حلال این دسته از کشورها را به خود اختصاص داده‌است. ایران در مقایسه با سایر کشورهای همسایه در صادرات مواد غذایی به هریک از کشورهای روسیه، عربستان، ترکیه، امارات، عراق ،پاکستان ،کویت و افغانستان  دارای بالاترین پتانسیل صادراتی ( به ارزش 5 میلیارد دلار) می‌باشد. در این میان حضور ایران در بازار عراق در مقایسه با سایر کشورهای مذکور کاملاً محسوس است که نزدیک به 27.5 درصد از واردات مواد غذایی این کشور را تامین می‌کند و پس از آن بیشترین صادرات مواد غذاییبه کشورهای افغانستان و امارات می‌باشد، در حالیکه در سایر بازارهای مذکوردر فوق، سهم ایران کمتر از 1.5 درصد است. دسته دوم از مقاصد بالقوه صادراتی مواد غذایی حلال ایران  شامل کشورهای عمان، قزاقستان و قطر می‌باشد. ارزش پتانسیل صادراتی ایران در تجارت با هر یک از این کشورها بیش از 3 میلیارد دلار است. در حالیکه ارزش پتانسیل صادراتی تحقق یافته کمتر از 200 میلیون دلار بوده‌است. دسته سوم از کشورها که ارزش پتانسیل صادراتی ایران در صادرات مواد غذایی حلال  به آنها کمتر از 2 میلیارد دلار می‌باشد به ترتیب کشورهای بحرین، آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان هستند اما میزان پتانسیل صادراتی تحقق یافته به این گروه از کشورها کمتر از 150 میلیون دلار است. در این میان، سهم ایران در بازار  مواد غذایی ترکمنستان محدود به 522 میلیون دلار و نزدیک به 27.7 درصد است.

 با وجود مزیت‌های نسبی طبیعی و خدادادی در صنعت غذا (محصولات کشاورزی و صنایع غذایی) بدلیل: امکانات ، پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود و تنوع اقلیمی و ضریب خود اتکایی بالای بخش کشاورزی ایران در تولید برخی محصولات غلات و گوشتی و خصوصا حجم بالای تولیدات خام کشاورزی در ایران، و البته در صورت مدیریت صحیح این صنعت،  شانس ایران برای تبدیل شدن به بزرگترین صادرکننده مواد غذایی حلال به کشورهای مذکور بسیار بالا خواهد بود. درحال حاضر ایران از نظر تولید محصولاتی نظیر انار،زعفران و پسته مقام اول، خرما مقام دوم، زردآلو مقام سوم و در انجیر و گردو مقام چهارم دنیا را داراست.

صرف‌ نظر از مباحث مرتبط با تحریم نظام سلطه و با ملاحظه قرار دادن شواهد تاریخی مورد بررسی روند صادرات ایران به کشورهای همسایه از سال 1375 تا  1398 ، تحقق پتانسیل صادراتی مواد غذایی ایران در تجارت با کشورهای همسایه بدون توجه  به اصلاحات نهادی و حکمرانی  با مشکلاتی همراه خواهد بود. 

با توجه به شرایط حاکم بر بخش غذایی و سایر بخش‌های تولیدی کشور، تمرکز دولت‌  در جهت مشارکت بیشتر بخش خصوصی برای حضور در بازارهای صادراتی مواد غذایی حلال کشورهای همسایه، درچارچوب سند جامع توسعه منطقه‌ای  بازرگانی خارجی پیشنهاد می‌شود. سند توسعه منطقه‌ای بازرگانی خارجی به عنوان رویکردی جامع برای توسعه و بسط جریان‌های پایدار تجاری با شرکای منطقه‌ای و استراتژیک که در مراحل مختلف توسعه صادرات کشور مناسب و کارآمد باشند، باید به‌گونه‌ای تدوین شود که برقراری شفافیت، استانداردسازی، برقراری هماهنگی با ترتیبات بین‌المللی و منطقه‌ای، تقویت فضای قانونی و حرکت به طرف حرفه‌ای‌سازی نهادهای تجاری امکان پذیر باشد. وجود موانع و چالش‌های محوری مرتبط با حکمرانی دولت به ویژه در زمینه ناهماهنگی بین دولت و بخش خصوصی در توسعه بخش غذایی و مشکلات هماهنگی بین نهادهای دخیل در فرآیندهای مدیریتی و اجرایی توسعه غذایی و سنتی بودن ساختار غالب صنایع مرتبط با صنعت غذایی کشور، از بحث حمل و نقل گرفته تا نظام توزیع و سیاستهای پولی و ارزی، دشواری مراودات مالی و هزینه مبادلاتی بالای تجارت خارجی به جهت نامناسب بودن محیط تجارت خارجی و دیپلماسی تجاری ضعیف با همسایگان و فقدان حمایت منسجم و مستمر نهادهای توسعه‌ای در زمینه برند سازی حلال، همگی مانع تحقق کامل پتانسیل بالقوه صادراتی ایران در تجارت مواد غذایی حلال با کشورهای همسایه می‌شود. در چارچوب محیط تجاری مناسب، تمرکز دولت‌ بایستی بر بهبود رقابت پذیری تجاری صادرکنندگان به بازار کشورها درچارچوب دیدگاهی جامع از توسعه منطقه‌ای در حوزه بازرگانی خارجی باشد و سند توسعه منطقه‌ای بازرگانی خارجی به عنوان رویکردی جامع برای توسعه و بسط جریان‌های پایدار تجاری با شرکای منطقه‌ای و استراتژیک که در مراحل مختلف توسعه صادرات کشور مناسب و کارآمد باشند، تعریف ‌شود.

  در میان چالش‌های صادراتی پیش‌گفته، برندسازی محصولات غذایی حلال به‌عنوان یک چالش مهم مطرح است. این درحالی است که برای برندسازی مواد غذایی حلال ایران و معرفی آن به مصرف‌کنندگان کشورهای همسایه نیاز به برنامه منسجم و پیش‌برنده است. ثبت برند حلال ایران، تاسیس نمایندگی‌های بازاریابی و فروش در کشورهای همسایه، ایجاد سیستم توزیع مناسب، تبلیغات به شکل‌های مختلف از اقدامات ضروری برای تحقق پتانسیل صادرات مواد غذایی حلال ایران توسط سازمان توسعه‌ای در امر صادرات در بازار کشورهای همسایه است.

*عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی