بخت فرش ایرانی بسته شد

از شاخص‌ترین جلوه‌های فرهنگ و تمدن ایران می‌توان به قالی‌های بافته‌شده در ایران اشاره کرد، با نقوش سنتی و اسلامی که این فرهنگ همگام با زمانه در حال پیشرفت و نو شدن بوده است. کیفیت نقوش و طراحی قالی ایرانی باعث شهرت آن در سطح جهان شده است.

فرش آنقدر بین ایرانی‌ها محبوب است که در هر گوشه این سرزمین بین هر قومی، شکل و رنگ و طرح مخصوص به خود را دارد، گاهی در عرش است و گاهی نیست؛ ولی همواره مشکلات عدیده‌ای بر سر راه تولید و رونق داشته است.

گره کور کجای بخت فرش ایرانی است؟

از جمله اصلی‌ترین چالش‌های صنعت فرش را می‌توان در سه محور تامین مواد اولیه، تولید فرش و توزیع، بازاریابی و فروش طبقه‌بندی کرده است.

در محور تامین مواد اولیه، خام‌فروشی مواد اولیه به دلالان خارج کشور، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و با کیفیت پایین، استفاده نکردن از تکنولوژی پیشرفته در تولید مواد اولیه از جمله رنگ و نخ، بخشی از چالش‌های صنعت فرش است.

همچنین از جمله مشکلات این صنعت در محور تولید فرش به بهره‌گیری از محیط غیراستاندارد برای تولید فرش، کم‌توجهی به حقوق و مزایا و بیمه کارگران شاغل در این صنعت، بهره نگرفتن از کارگاه‌های متمرکز، توجه نداشتن به سلایق و نیاز مصرف‌کنندگان، دسترسی نداشتن به اطلاعات و نیازهای بازار و حمایت مادی و معنوی نکردن دولت از بافندگان فرش دستباف می‌توان اشاره کرد.

در محور توزیع، بازاریابی و فروش نیز قانون تعهد ارزی، رویکردهای سنتی بازاریابی، تبلیغات سنتی و انطباق نداشتن با شیوه‌های تبلیغاتی بازارهای مقصد، رعایت نشدن استانداردهای بسته‌بندی و ارسال فرش، مسائل سیاسی و تحریم‌ها را می‌توان نام برد.

بازار فرش بدون صادرکننده تخصصی

به‌تازگی رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌ دستی اتاق ایران گفته است که براساس نامه اخیر وزیر صمت، میزان پیمان‌سپاری ارزی برای فرش در انواع مختلف به ۱۰، ۱۵ و ۲۰ درصد بسته به میزان مواد اولیه‌ای که در آن استفاده شده، کاهش یافته است و پیش‌بینی‌ می‌شود با این تصمیم، روند نزولی صادرات فرش دستباف ایرانی تغییر کند.

رییس اتحادیه صادرکنندگان استان زنجان درباره صادرات فرش زنجان، گفت: به علت سیاست‌های بدی که اوایل دهه ۷۰ در بحث پیمان‌سپاری ارزی برای فرش دستبافت و مسائل حوزه صادرات  پیش آمد، بازار صادراتی فرش از دور خارج‌ شد و عملاً این ظرفیت را از دست دادیم.

مهدی رنگ‌رونا با بیان اینکه پیش‌ از این مسائل، ایران در دروازه صادرات فرش سنتی جزو اولین‌ها بود و آمریکا و اروپا مشتری محصول ما بودند، ادامه داد: به علت قوانین بازدارنده‌ای که توسط دولت‌های وقت در اوایل دهه ۷۰ تعیین شد، بازار فرش را از دست‌ دادیم و به‌تدریج زمینه برای ورود رقبا فراهم شود. همین امر سبب مهاجرت طراحان فرش ایرانی به کشورهای رقیب مانند پاکستان، هند و ترکیه شد و به‌ نوعی طرح‌های ما لو رفت و به‌تدریج فرش‌ها با طراحی‌ ایرانی به قیمت ارزان‌تر هرچند باکیفیت پایین روانه بازارهای خارجی شدند و عملاً فرش اصیل ایرانی و تولیدکنندگان داخلی از دور خارج شدند.

به استناد آمار سازمان تجارت جهانی، در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از ۱۵۰ کشور صادرکننده وجود دارد. سال ۲۰۲۲ هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد از کل صادرات فرش، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد از کل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار با سهم حدود ۸.۸ درصد از کل صادرات سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف بودند. پس از این کشورها، نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گرفتند. ۷۱.۵ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این شش کشور تامین می‌شود.

آمارها حاکی از این است که ایران در سال ۲۰۱۱ حدود ۲۵.۵ درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده که بیشترین متوسط سهم سالانه جهانی از بازار فرش در دوره ۲۰۱۱ - ۲۰۲۲ بوده است. سهم ایران از صادرات فرش دستباف در دوره ۲۰۱۱ - ۲۰۲۲ کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده است.

برعکس سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش بوده است. به نحوی که هند توانسته سهم خود را از ۱۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳۰.۳ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش دهد. البته صادرات هند تغییر قابل توجهی نداشته و دلیل افزایش سهم هند از بازار صادرات جهانی، کاهش قابل توجه صادرات ایران بوده است.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان استان زنجان تصمیم دولت مبنی بر حمایت همه‌جانبه از تولید و صادرات فرش دستباف را راه حلی برای خروج این هنر - صنعت از طوفان‌های تحریمی، تولید و حتی موانع داخلی دانست و گفت: با وجود اینکه نقشه‌های اصلی مانند خمسه، بیدگینه، قلتوق و افشار را در زنجان داریم، ولی نبود برند و تاجر تخصصی فرش سبب شده است تا فرش زنجان به نام دیگر استان‌ها صادر شود.

فرش زنجان سرآمد، اما غریب

زنجان مانند دیگر مناطق آذربایجان، فرش‌هایی بافته‌شده با دار و گره ترکی دارد که کیفیت بالایی دارند و با نقشه‌های ثبت‌شده‌ای مانند قلتوق، خمسه، بیدگینه و مهارت بالای بافندگانش در نقشه ماهی افشار، سخنی برای گفتن دارد.

رئیس اداره فرش سازمان صمت استان زنجان  در این‌باره گفت: استان زنجان در تولید فرش ابریشمی و پشمی در کشور سرآمد است و بافندگان ماهر زیادی دارد به‌طوری که بسیاری از بافندگان می‌توانند نقشه‌هایی مثل ماهی افشار را از حفظ ببافند.

سیدمحسن جعفری با تاکید بر اینکه بیش از ۶۰ درصد قالی‌بافان زنجانی در تولید فرش پشمی فعالیت می‌کنند، ادامه داد: در استان زنجان فرش بیدگینه ثبت داخلی شده است و ثبت جهانی‌اش پیگیری می‌شود و نقشه‌هایی مانند قلتوق و خمسه نیز نقشه‌های اصیلی هستند که به مرحله ثبت رسیده‌اند.

او اظهار کرد: سالانه حدود ۱۲۰ هزار مترمربع فرش در استان زنجان بافته می‌شود. در همه مناطق استان، قالی‌بافی رواج دارد و  بخش قره‌پشتلو، بخش افشار، انگوران و ایجرود، مراکز عمده تولید فرش است.

وی بیمه بافندگان را یکی از علل خروج فعالان از این هنر - صنعت دانست و گفت: بیش از ۵۹ هزار نفر بافنده قالی در استان زنجان وجود دارند و انتظار می‌رود افرادی که شغل واقعی آن‌ها قالی‌بافی است، بیمه شود تا این صنعت بتواند به راه خود ادامه دهد، چون ادامه مسیر و رونق تجارت نیاز مبرمی به تولیدکننده ماهر و تربیت نیروی جدید دارد.

نقشه خالی صادرات قالی

خیلی وقت‌ها تصاویر می‌تواند بسیار گویاتر از کلمات باشد، بویژه وقتی با رنگ، نقش، نور، حرکت و طبیعت سر و کار داشته باشیم و صحبت از هنری مانند فرش ایرانی باشد که یادآور حضور سرافرازانه هنرمندان ما بر پهنه گیتی است. در این شرایط، آرزو می‌کنیم می‌توانستیم این جهان ظریف و سراسر تخیل، این درخت‌ها، نهرها، شکوفه‌ها و جهانی آرمانی را که برگرفته از روح ایرانی است و بر فرش دست‌باف هنرمندان میهن‌مان نقش بسته است، به دنیا نشان دهیم.

فرش، سند است، روزگار نه‌چندان دوری است وقتی آدم‌ها فرش زیر پای‌شان را هنگام سختی، در گروی بانک می‌گذاشتند و وام می‌گرفتند. آن زمان مردم می‌دانستند هر گره‌ای که امروز بر تار و پود فرشی زده می‌شود، می‌تواند فردا گره‌گشای زندگی‌شان باشد.

امروز صنعت فرش مانند گذشته رنگ بر رخ ندارد و تحریم‌های خارجی و خود تحریمی‌های داخلی سبب کاهش صادرات آن شده و این در حالی است که مسؤولان دولتی و خصوصی باید فکری به حال صادرات و رونق تجارت فرش ایرانی کنند تا همین سهم باقی‌مانده از بازار به دست رقبا نیفتد و نقشه راهی تدوین شود تا نقشه صادرات قالی خالی نشود.