اگر ایران و امریکا به توافق الزام آور دست نیابند، چه باید کرد؟

به گزارش اقتصادنیوز اردوان امیراصلانی در روزنامه شرق نوشت:تهران و واشنگتن در ماه آگوست 2022 هرگز تا این حد به احیای برنامه جامع اقدام مشترک نزدیک نشده بودند. تلاش‌ها برای حل آخرین اختلافات به دلایل مختلف از‌جمله حمایت نظامی از روسیه در اوکراین به نتیجه نرسید.

با این حال، رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، بار دیگر هدف خود را از یافتن راه‌حل دیپلماتیک پایدار برای پرونده هسته‌ای ایران بیان کرده است. پس از چند ماه تردید، به نظر می‌رسد که دولت بایدن با تداوم برنامه هسته‌ای ایران و خطر تشدید تنش نظامی بین ایران و اسرائیل آهنگ خود را تغییر داده است. جیک سالیوان، معاون وزیر امور خارجه، به‌تازگی اعتراف کرد که خروج یک‌جانبه از توافقی که ایالات متحده در ماه می‌ 2018 آغاز کرد، یک اشتباه جدی بوده است؛ زیرا در عمل منجر به لغو معاهده بدون هیچ‌گونه پیشنهاد جایگزینی شد. به نظر می‌رسد واشنگتن امروز به دنبال چنین راه‌حلی است.

در هر صورت، قالب «1+5» که اروپایی‌ها، ایالات متحده، چین و روسیه را در جریان مذاکرات منجر به توافق 2015 گرد هم آورد، دیگر موضوعیتی نخواهد داشت. اکنون به نظر می‌رسد که واشنگتن با درک مشکلات ذاتی در قالبی گسترده خواهان مذاکرات دیپلماتیک رودررو با تهران با میانجیگری کشور ثالث (احتمالا عمان) است. مشاور جو بایدن در امور خاورمیانه قبلا در اوایل ماه می‌ به مسقط سفر کرد تا با مقامات عمانی درباره «خواسته‌های ایران برای تنظیم برنامه هسته‌ای خود» گفت‌وگو کند.

سفر اخیر سلطان عمان و هیئت وزیران به ایران حاکی از آن است که این پادشاهی کوچک همانند گذشته به‌ طور فعال نقش سنتی خود را به‌عنوان میانجی بین دو کشور دنبال می‌کند. درواقع، دو روز قبل از سفر هیثم بن‌طارق به تهران، مقامات عمانی از آزادی سه زندانی بازداشت‌شده در ایران (یک تبعه دانمارکی و دو اتریشی) با کمک بلژیک خبر دادند. این عملیات یک پیش‌نیاز ضروری برای آزادسازی دارایی‌های ایران در کره جنوبی به ارزش هفت میلیارد دلار بود و به نظر می‌رسد عمان به‌ طور فعال بین ایران و ایالات متحده برای موفقیت آن مذاکره کرده است. این واقعیت که گام اول با موفقیت برداشته شده‌، یک شاخص بسیار مثبت برای ازسرگیری مذاکرات با واشنگتن است.

نشانه‌های دیگری از کاهش تنش نیز در هفته‌های اخیر مشاهده شده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پاسخ‌های ارائه‌شده از سوی ایران درباره تحقیقات درمورد وجود ذرات هسته‌ای در سه سایت اعلام‌‌نشده را که از سال 2021 باعث تیرگی روابط دو طرف شده بود، قانع‌کننده ارزیابی کرد. براساس گزارش‌های محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تحقیقات درباره سایت مریوان واقع در حدود 500 کیلومتری جنوب تهران پایان یافته است. همچنین آژانس انرژی اتمی درباره اورانیوم 83.7 درصدی کشف‌شده در سایت زیرزمینی فردو اعلام کرد که اطلاعات ارائه‌شده از سوی ایران که به نوسانات غیرارادی در طول فرایند غنی‌سازی اشاره داشت، با مشاهدات آژانس مطابقت دارد. با وجود ادامه غنی‌سازی اورانیوم، همان‌طور که در ماه مارس گذشته وعده شده بود، ایران به از‌سرگیری همکاری مبتنی بر اعتماد با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌ویژه برای نصب مجدد دوربین‌های نظارتی در سایت‌های حساس متعهد است.

تهران با پیروی از یک استراتژی محتاطانه اما سنجیده و متوالی، فعالانه روند عادی‌‌سازی روابط با جهان غرب را آغاز کرد و اولین گام شگفت‌انگیز آن ازسرگیری مجدد روابط با عربستان سعودی پس از وقفه تقریبا هفت‌ساله بود. رفع این مانع بزرگ دیپلماتیک اکنون باید به ایران اجازه دهد تا روابط خود با مصر را که از سال 1979 به دلیل استقبال قاهره از محمدرضا شاه پهلوی، عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و مصر و رقابت ایدئولوژیک پس از انقلاب اسلامی تیره شده بود، از سر گیرد.

سازمان‌دهی مجدد در داخل ایران نیز گواه اولویت جدیدی است که به دیپلماسی اختصاص داده شده است. در این راستا، کناررفتن علی شمخانی که به مدت 10 سال ریاست شورای عالی امنیت ملی ایران را برعهده داشت، سؤالات بسیاری را برانگیخته است. درواقع، سیاست خارجی ایران توسعه برنامه جامع اقدام مشترک در سال 2015 و ازسرگیری گفت‌وگو با عربستان سعودی تحت حمایت چین را مدیون او است؛ اما به روایتی پایان فعالیت سیاسی او در جریان انتخابات بعدی قانو‌ن‌گذاری در ایران روندی طبیعی است. احتمالا این تغییرات حاکی از تمایل ایران برای احیای کانال دیپلماتیک با آمریکا و در نهایت لغو تحریم‌هایی است که اقتصاد ایران را فلج کرده است. راه‌اندازی مجدد برنامه هسته‌ای ایران از سال 2020 ابزاری مؤثر برای فشار بوده است؛ در عین حال باید «انعطاف‌پذیری» راهبردی ایران را در جایی که تلاش‌های دیپلماتیک با حفظ اصول ناملموس جمهوری اسلامی ناسازگار نیست‌ نیز ستایش کرد.

درحالی‌که تنش‌های داخلی در ایران از یک سو و نزدیکی با روسیه از سوی دیگر به‌ طور درخورتوجهی پیشرفت مذاکرات بین تهران و واشنگتن را کند کرده است، مسئله اشاعه تسلیحات هسته‌ای برای توازن خاورمیانه همچنان به‌عنوان یک تهدید بالقوه باقی است. امروز، اولویت‌های دولت بایدن دوباره تغییر کرده است. در صورت دست‌نیافتن به یک توافق الزام‌آور جدید، بررسی یک چارچوب جایگزین که احتمالا هر دو طرف را راضی نگه دارد، تنها تلاشی است که می‌توان از آن استقبال کرد. حتی اگر عادی‌سازی روابط به شکل خوب و مناسب بین ایران و ایالات متحده یک آرمان دست‌نیافتنی باشد، مسیر دیپلماتیک از بازدارندگی با توسل به زور مطلوب‌تر است و در نهایت می‌تواند به نفع تعادل منطقه‌ای و جهانی باشد.