زنگزور؛ کریدور جنجالی در آستانه یارکشی مهم/ واکنش ایران به هم صدایی مثلث روسیه، ترکیه و آذربایجان

به گزارش اقتصادنیوز، تحولات سیاسی و اقتصادی قفقاز جنوبی از جمله موضوعاتی است که ایران با دقت آن را رصد کرده و همزمان تلاش دارد تا برای هم صدایی منطقه ای نقش کلیدی ایفا کرده و نفوذش را در این جغرافیا حفظ کند. با این حال به ادعای ناظران، تهران فارغ از تحریم های بین المللی و چالش های خارجی، در قفقاز جنوبی با یکه تازی های روسیه و ترکیه روبرو است. تا پیش از موضع گیری اخیر روس ها، ایران برای حراست از نقش و نفوذش در قفقاز جنوبی با ارمنستان در برابر اذربایجان و ترکیه هم صدا بود و حالا به نظر می رسد همسویی ایروان و تهران بیشتر از گذشته شود.

زنگزور؛ میدان تازه رویارویی رقبا؟

به نوشته اوراسیا ریویو، ایران از طریق مشارکت با ارمنستان به نبال دسترسی به اهداف متعددی است. در درجه اول، هدف تهران محدود کردن نفوذ ترکیه و آذربایجان در منطقه است، بالاخص آن که دسترسی تهران به بنادر دریای سیاه - یک مزیت استراتژیک در دور زدن تحریم‌ها علیه بخش‌های انرژی و بانکی این کشور قلمداد می شود. در همین راستا هم صدایی با ارمنستان اهرمی را در اختیار تهران قرار می دهد تا باتوسل بدان در برابر طرح‌های یکپارچه‌سازی منطقه‌ای به رهبری رقبا، به‌ویژه کریدور زنگزور، که تهران آن را چالشی مستقیم برای منافع ژئوپلیتیکی خود می‌داند، ایستادگی کند.

کریدور زنگزور، پروژه ای است که آذربایجان پس از پیروزی در جنگ 2020 قره باغ آن را رهبری کرد، اما مدتی است که این گذرگاه به کانون اصلی تنش در منطقه تبدیل شده است. این کریدور با حمایت آنکارا، به عنوان مسیر ترانزیتی حیاتی که آذربایجان را به منطقه نخجوان وصل می کند و ترکیه را به آسیای مرکزی، در نظر گرفته شده است. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان تاکید کرد که این پروژه با منافع ملی و تاریخی کشورش همسو است، او بدون لحاظ کردن مخالفت های ایروان از اجرایی کردن طرح این کریدور حمایت کرد.این در حالی است که ارمنستان این پروژه را تهدیدی علیه حاکمیت خود می داند. بر اساس مفاد توافقنامه آتش بس سه جانبه 2020، این کریدور بدون کنترل ایروان از خاک ارمنستان عبور می کند و تحت نظارت نیروهای امنیتی روسیه قرار دارد. دولت ارمنستان هراس دارد که چنین فرایندی تمامیت ارضی این بازیگر را تضعیف کرده و از همین رو به دنبال تضمین هایی است که در نهایت کنترل کریدور را به دست بگیرد. همین مقوله فشارها بر ایروان را افزایش داده است.

وقتی معادلات پیچیده تر می شود؟

تهران با گشایش احتمالی کریدور زنگزور به شدت مخالف است و موضع گیری روس ها در این باره را خلاف ثبات منطقه و منافع استراتژیک می داند. به نوشته اوراسیا ریویو، مقامات ایرانی استدلال کرده اند که این پروژه بخشی از تلاش های گسترده تر ترکیه و آذربایجان برای تحت تاثیر قرار دادن قدرت ایران در قفقاز جنوبی است. تهران نگران است که این کریدور دسترسی اش به ارمنستان را قطع کند و مسیرهای تجاری را کند و موقعیت ژئوپلیتیکی این بازیگر را تحت تاثیر قرار دهد. به ادعای ناظران، مسیر پیشنهادی کریدور زنگزور منعکس کننده یک خط راه آهن موجود در دوران شوروی است که از همان قلمرو بدون آن که راه های ارتباطی تهران و ایروان را تحت تاثیر قرار دهد، عبور می کند. با وجود این، مقامات ایرانی همچنان مخالف بازگشایی این کریدور هستند و براین باورند که این گذرگاه نوعی مانور ژئوپلیتیکی است که در راستای اهداف ترکیه و آذربایجان تعریف خواهد شد.

موضع گیری مسکو در مورد کریدور زنگزور معادلات منطقه را پیچیده تر کرده است. روسیه که در ارمنستان حضور نظامی دارد و بخش‌های کلیدی اقتصاد این بازیگر را کنترل می‌کند، از افتتاح این کریدور سود می‌برد زیرا مسیر زمینی باثبات‌تری برای ارسال کالاهای روسی به‌ویژه تجهیزات نظامی به ارمنستان ایجاد می‌کند. تحلیلگران سیاسی براین باورند که این کریدور می تواند به روسیه کمک کند تا وابستگی خود را به مسیرهای ایران کاهش دهد، این گزاره به ویژه پس از بدتر شدن روابط این بازیگر با گرجستان در سال 2008 بیشتر قابل توجه قرار گرفته است.در شرایط کنونی ایران به شدت موضع گیری روسیه در ارتباط با زنگزور را به چالش کشیده،  رسانه های ایران حمایت روسیه از کریدور زنگزور را محکوم و چنین فعلی را همسویی با منافع ناتو از طریق دخالت ترکیه می دانند. ایران نگران است که این کریدور نفوذ غرب - به ویژه ناتو - را در منطقه تسهیل کرده و به ترکیه اجازه دهد روابط خود را با آسیای مرکزی تقویت کند و حضور ناتو را به طور بالقوه گسترش دهد. این تصور باعث شده که تهران تلاش های دیپلماتیک خود را برای جلوگیری از تکمیل کریدور افزایش دهد.

چرایی مخالفت ایران

فراتر از کریدور زنگزور، یمکی از نگرانی های ژئوپلیتیکی ایران به تغییر موازنه قدرت در منطقه مرتبط است. به ادعای ناظران، شاهد نوعی رقابت پنهان میان ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو با ایران در منطقه قفقاز جنوبی بودیم. در همین راستا افزایش مشارکت سیاسی، اقتصادی و نظامی ترکیه با آذربایجان از منظر تهران می تواند پویایی منطقهرا تحت تاثیر قرار دهد. از همین رو پیشتر، حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه فقید اسران گفته بود که -هرگونه تلاش برای تغییر مرزها در قفقاز جنوبی "خط قرمز" تهران است. در اکتبر 2020، تهران یک کنسولگری در شهر کاپان ارمنستان کاپان کرد تا تعهد خود را برای دفاع از منافع خود در امتداد مرز این کشور نشان دهد. این اقدام پیامی روشن برای باکو و آنکارا داشت؛ پیامی مبنی بر این که ایران هیچ گونه تغییری که موقعیتش را تحت تاثیر قرار دهد، برنمی تابد.

به ادعای اوراسیا ریویو، گشایش کریدور زنگزور به عنوان یک تحول محوری تلقی می شود که می تواند چشم انداز سیاسی و اقتصادی قفقاز جنوبی را تغییر دهد. بازگشایی این کریدور، برای آذربایجان، این فرصت را فراهم می کند تا دسترسی مستقیم زمینی به نخجوان را برقرار کرده و نفوذ منطقه ای اش را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. برای ترکیه، این کریدور نشان دهنده فرصتی برای تقویت موقعیت خود به عنوان یک مرکز بزرگ ترانزیتی و در عین حال کاهش وابستگی اش به مسیرهای تجاری ایران است.اما از منظر ایران، کریدور نمادی از تغییر پویایی معادلات قفقاز است. در همین راستا می توان گفت مخالفت ایران ممکن است همچنان سد راه تکمیل پروژه باشد، هرچند موضع گیری اخیر مسکو می تواند معادلات قفقاز جنوبی را به شکلی منفی تحت تاثیر قرار دهد.مناقشه جاری بر سر کریدور زنگزور بر شبکه پیچیده رقابت های ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی تاکید می کند. آذربایجان، ترکیه و روسیه همگی از افتتاح این کریدور سود خواهند برد، در حالی که ایران و ارمنستان عمیقا نگران پیامدهای بالقوه آن هستند.