۵-۱ مانع در مسیر احیای برجام

به گزارش اقتصادنیوز؛ پس از شش مرحله مذاکره فشرده و حساس در گرند هتل وین با هدف احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، دیپلمات‌ها و مقامات کشورهای حاضر در رایزنی‌ها، بارها گفته‌اند که رسیدن به یک توافق برای بازگشت متقابل به پیروی از تعهدات ذیل توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، نزدیک و در دسترس است، و همزمان تأکید شده است که همچنان موانع جدی زیادی وجود دارد که به ویژه با تصمیمات سیاسی قابل حل و فصل هستند. اما اکونومیست یادآور می‌شود که «ممکن است برای موفقیت، فرصت کوتاه باشد».

نشریه هفتگی اکونومیست در مطلبی با عنوان «غنی‌سازی مذاکرات» ضمن طرح این پرسش که «آیا آمریکا و ایران می‌توانند توافق هسته‌ای را احیا کنند؟» نوشته است: گرند هتل در رینگ‌اشتراسه (Ringstrasse)، بلوار زیبای شهر وین، یک مکان عالی برای دیپلماسی هسته‌ای است. این فقط به خاطر محیط مجلل یا قهوه بدون محدودیت نیست. این هتل به مدت 22 سال مقر آژانس بین المللی انرژی اتمی بود. با این حال دیپلمات‌هایی که از ماه آوریل برای شش دور گفتگو که آخرین آن در 20 ژوئن خاتمه یافت،  در آنجا جمع شده‌اند، تاکنون اقبال کمی داشته‌اند و ممکن است زمان کمی وجود داشته باشد.

به نوشته این هفته‌نامه، آمریکا و ایران - به طور غیرمستقیم -از طریق انگلیس، چین، فرانسه، آلمان، روسیه و اتحادیه اروپا- در حال بحث در مورد چگونگی احیای توافق هسته‌ای هستند که در سال 2015 منعقد، و سه سال بعد توسط رئیس جمهور سابق دونالد ترامپ رها شد. یک سال بعد و در پاسخ به تحریم های آمریکا ، ایران با آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته و انباشت اورانیوم غنی شده ، و عبور تدریجی از برخی دیگر از محدودیت‌های برجامی، به طور پیوسته مقررات توافق هسته‌ای را نقض کرده است. آژانس در ماه مه تخمین زد که ایران بیش از 3000 کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص تا 5٪ و بیش از 70 کیلوگرم با خلوص 20 درصد تولید کرده و زمان گریز هسته‌ای خود را به شدت کاهش داده است. 

در طول سال جاری میلادی ، آمریکا و ایران هرکدام گفته اند که مایلند به شرایط توافق اصلی بازگردند، اگر طرف مقابل نیز این کار را انجام دهد. معاون وزیر امور خارجه ایران پس از آخرین دور  مذاکرات گفت که «ما فکر می کنیم تقریباً تمام اسناد توافق آماده است». نماینده اتحادیه اروپا در سازمان ملل در تاریخ 30 ژوئن گفت "سطح جدیدی از خوش بینی" وجود دارد. وزارت خارجه روسیه گفته بود ممکن است یک توافق تا 14 ژولای مصادف با ششمین سالگرد برجام حاصل شود (هرچند به تازگی مسکو از این پیش‌بینی عقب‌نشینی کرده است).

اما بازگشت به شرایط توافق اصلی آسان به نظر نمی‌رسد ، زیرا از زمان حصول برجام تاکنون، شرایط بسیار تغییر کرده است.

انتخاب رئیسی همه‌چیز را پیچیده می‌کند

به ادعای اکونومیست، اینکه ایران در بحبوحه یک انتقال قدرت سیاسی است، عامل کمک‌کننده نخواهد بود. ابراهیم رئیسی ، یک محافظه‌کار نزدیک به گروه‌های تندرو ، پس از پیروزی انتخابات در ماه گذشته، قرار است در تاریخ 3 آگوست جای حسن روحانی رئیس‌جمهور عمل گرای حامی توافق را بگیرد.

آقای رئیسی و اطرافیان وی نسبت به دولت روحانی خصومت به مراتب بیشتری با آمریکا و غرب دارند. البته این‌ها بدان معنا نیست که یک توافق غیرممکن است؛ کما اینکه مذاکرات هسته‌ای در اواخر دوران احمدی‌نژاد آغاز شد و توسط دولت روحانی ادامه یافت و نهایتاً منجر به توافق برجام شد. اما انتخاب آقای رئیسی همه چیز را پیچیده می کند.

انیسه بصیری تبریزی از موسسه خدمات رویال یونایتد –یک اندیشکده انگلیسی- می گوید: «دولت آقای روحانی انگیزه بسیار کمی دارد که ماه آخر کار خود را به دیپلماسی دیوانه‌وار اختصاص دهد». به گفته خانم تبریزی هرگونه مژدگانی سیاسی دست‌کم تا انتخابات بعدی که ۳سال دیگر برای پارلمان ایران برگزار می‌شود، بعید خواهد بود. و همچنین هیچ تضمینی وجود ندارد که دولت جدید هر معامله ای را که به ارث می برد به طور کامل اجرا کند.

به ادعای اکونومیست سیاست داخلی ایران تنها مانع راه توافق نیست. یک مقام ارشد آمریکایی که در 24 ژوئن به طور ناشناس با خبرنگاران صحبت می کرد ، هشدار داد: «ما هنوز اختلافات جدی داریم که حل نشده است. این اختلافات هم درباره اقدامات هسته‌ای است که ایران برای بازگشت به محدودیت‌های برجام باید انجام دهد، هم تحریم‌هایی که ایالات متحده باید برطرف کند، و هم توالی و زمان‌بندی اقدامات طرفین است».

اما دقیقاً چه موانع و اختلاف‌هایی در مسیر بازگشت به توافق هسته‌ای وجود دارد؟

۱. مسئله تعیین توالی اقدامات، حل شده است

اکونومیست مدعی است که مسئله تعیین توالی، دیگر مانعی که قبلاً بوده، برطرف شده است. هر دو طرف قبول دارند که می‌توانند در یک سری مراحل همزمان به معامله برگردند تا اینکه منتظر بمانند که دیگری ابتدا همه کارها را انجام دهد. اما چالش های دیگر همچنان باقی است.

۲. تحریم‌های چالش‌برانگیز

ایران گفته است که از آمریکا می خواهد همه تحریم‌های اعمال شده توسط دولت ترامپ را لغو کند. آمریکا اظهار می‌کند که فقط مواردی از تحریم‌ها که ناقض برجام هستند را برطرف می‌کند. حتی در ماه مارس دولت بایدن تحریم های جدیدی را علیه دو عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) با ادعای نقض حقوق بشر اعمال کرد.

هنری رُم کارشناس گروه اوراسیا، می گوید: «این نوع تحریم ها از نظر اقتصادی بی نتیجه اما از نظر سیاسی بسیار حساس و چالش برانگیز است». این موارد شامل درج نام سپاه پاسداران به عنوان یک گروه تروریستی ، و تحریم علیه بیت رهبر عالی ایران، فرماندهان نظامی ایران و شخص آقای رئیسی است.

۳. تضمین عدم خروج دوباره از توافق

همچنین در تاریخ 30 ژوئن ، مجید تخت روانچی، سفیر ایران در سازمان ملل متحد ، گفت که این کشور «خواستار تضمین‌هایی است که دولت ایالات متحده بار دیگر از برجام خارج نخواهد شد تا از سرمایه گذاری بالقوه در ایران جلوگیری کند».

مقامات آمریکایی می گویند که ارائه چنین تضمینی غیرممکن است، حداقل به این دلیل که برجام بدون حمایت دو سوم سناتورهای آمریکا نمی تواند به یک پیمان الزام آور یا معاهده تبدیل شود. جمهوری خواهان که نیمی از مجلس سنا را تشکیل می دهند ، از همان ابتدا به تندی با این توافق مخالفت کردند. یک مقام آمریکایی ، حتی قبل از اظهارات آقای روانچی، گفت: «ارائه چنین ضمانتی امکان‌پذیر نیست و من فکر می کنم ایران این را می داند».

۴. پیشرفت‌های برگشت‌ناپذیر

به ادعای اکونومیست کشورهای غربی هم شکایت های خاص خود را دارند. آنها استدلال می کنند که اگرچه ایران نقض این معامله را قابل جبران و برگشت‌پذیر توصیف کرده است، اما استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته و تولید فلز اورانیوم، دستاوردهای علمی غیرقابل بازگشتی به ایران داده است. توافق  اصلی قرار بود چنین فعالیتی را به سالهای بعد موکول کند تا پیشرفت هسته ای ایران را کند نماید.

۵. تعهد به مذاکرات گسترده‌تر پس از احیای برجام

اکونومیست نوشت: یک مانع جدی دیگر این است که اکنون آمریکا می‌خواهد ایران با مذاکرات بعدی پس از احیای برجام موافقت کند، مذاکرات مدنظر غرب نه تنها تطویل و تمدید مفاد و تحکیم محدودیت‌های توافق هسته‌ای را در نظر دارد، بلکه خواهان بحث درباره موارد غیر هسته ای از جمله موشک‌های بالستیک و سیاست‌های منطقه‌ای ایران است. آقای رئیسی می گوید برنامه موشکی و حمایت از هم‌پیمانان منطقه‌ای ایران «غیرقابل مذاکره» است.

* بن‌بست میان تهران و آژانس

بن‌بست اخیر میان تهران و آژانس نیز اگرچه خود یک مانع دخیل در مسیر توافق نیست و بیشتر با هدف تشدید فشار به طرف مقابل است، اما بطور خاص می‌تواند خطرناک باشد.

در ماه فوریه ، ایران از بسیاری از مقررات بازرسی سخت برجام ، مانند نصب دوربین در سایت های هسته‌ای ، صرف نظر کرد ، اما بلافاصله موافقت کرد که "دسترسی فنی موقت" به بازرسان آژانس را حفظ کند. این تفاهم دو بار تمدید شد اما در 24 ژوئن ، چند روز پس از پایان راند ششم گفتگوها در وین ، منقضی شد.

دولت ایران می گوید که هنوز درباره تمدید آن تصمیم نگرفته است و تهران هشدار می‌دهد می کند که ممکن است داده های موجود در دوربین ها را حذف کند. به ادعای اکونومیست به نظر می رسد قصد ایران تحت فشار گذاشتن آمریکاست، اما مطمئنا منجر به بی‌‌اعتمادی می‌شود. در تاریخ 1 ژولای خبرگزاری رویترز گزارش داد که ایران دسترسی آژانس به سایت اصلی غنی سازی خود در نطنز را به دنبال اقدام خرابکارانه منتسب به اسرائیل در ماه آوریل، محدود کرده است.

اکونومیست در پایان نوشت: با وجود همه سیگنال‌های مثبتی که از وین ساطع می شود، نگرانی جدی در مورد میزان بالا رفتن ذخایر اورانیوم با غنای بالا نیز وجود دارد. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه، می‌گوید که احیای توافق هسته‌ای از ایجاد «هرگونه عدم اطمینان که ممکن است تأثیرات منفی غیرقابل توجیه درازمدت داشته باشد»، جلوگیری می‌کند. مارک فیتزپاتریک، دیپلمات کهنه‌کار آمریکایی، این ادعا را کمی صریح‌تر بیان کرد: «ایران با آتش بازی می‌کند».

پیام رابط ایران و آمریکا به رئیسی

در رویداد دیپلماتیک دیگری که در فضای کنونی می‌تواند مهم تلقی شود، رئیس جمهور سوئیس گای پارملین در پیامی پیروزی سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور منتخب ایران در سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری را تبریک گفت و بر تقویت همکاری های دو جانبه بین دو کشور تأکید کرد. 

این پیام تبریک از آن جهت حائز اهمیت است که سوئیس سال‌ها به عنوان رابط دیپلماتیک تلاش کرده است در غیاب روابط بین ایران و آمریکا، نقش واسطه را ایفا کند.

رئیس جمهور سوئیس در این پیام ضمن ابراز موفقیت برای ابراهیم رئیسی در سمت جدید خود ، ابراز اطمینان کرد که روابط دو جانبه خوب بین ایران و سوئیس در دوره ریاست جمهوری رئیسی بیش از هر زمان دیگری تقویت خواهد شد. وی همچنین تأکید کرد که سوئیس متعهد به تقویت گفتگو و همکاری با ایران با هدف افزایش ثبات و رفاه در منطقه است و آن را به نفع همه می داند. پارملین خاطرنشان کرد که سوئیس از تلاش های ایران برای تقویت گفتگو و همکاری جهانی برای ارتقاء صلح و امنیت حمایت خواهد کرد.