پایان دوره جوانی ایرانیان
به گزارش اقتصادنیوز هرم سنی جمعیت کشور در سال ۱۳۹۵، گذار جمعیت از تورم جوانی را نمایان می‌کند. براساس گزارش مرکز آمار، پرجمعیت‌ترین گروه سنی کشور از رده خیلی جوان به جوانان و بزرگسالان در حال تغییر است. اتفاقی که معادلات را برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران تغییر می‌دهد؛ چراکه در آینده‌ای نه‌چندان دور، جمعیت غالب کشور می‌تواند متعلق به سالمندان باشد. همچنین با ورود متولدین دهه ۶۰ به سن باروری، اکنون جمعیت گروه سنی ۴-۰ ساله در حال رشد است که از نظر مرکز آمار، این پدیده موقتی است.
گزارش مرکز آمار از هرم‌های سنی ایران در سال ۱۳۹۵ نشانه‌های خروج از «تورم جوانی» را بازگو می‌کند. متولدین دهه ۶۰ با ورود به سن بزرگسالی، بیشتر جمعیت کشور را در گروه سنی ۳۴-۳۰ ساله قرار داده‌اند و در حال حاضر جمعیت کشور از وضعیت «بسیار جوان» به وضعیت جوان و بزرگسال در حال تغییر است. همچنین ورود متولدین دهه ۶۰ به سن باروری، موجب شده که به‌صورت مقطعی جمعیت گروه سنی صفر تا ۴ ساله از گروه‌های ۹-۵ ساله و ۱۴-۱۰ ساله بزرگ‌تر باشد که نشان دهنده «اثر گشتاور جمعیتی» است. هر چند به نظر نمی‌آید این پدیده به دلیل باور عمومی به داشتن فرزند کمتر، چندان بادوام باشد. کمااینکه در دوره ۵ ساله ۹۵-۱۳۹۰ نرخ رشد جمعیت سالانه کشور به ۲/۱ درصد تنزل یافته است.
اهمیت هرم سنی
برای نمایش وضعیت ساختار سنی و جنسی جمعیت از هرم سنی استفاده می‌شود. هرم سنی از دو محور عمود بر هم تشکیل می‌شود. محور عمودی برای سن و محور افقی برای تعداد نفرات به کار می‌رود. شکل هرم سنی به سه عامل بستگی دارد: تعداد موالید در هر یک از نسل‌ها، تقلیل تعداد افراد در اثر مرگ و میر و مهاجرت به کشور یامهاجرت از کشور. در کشورهای مختلف ساختارهای سنی تابعی از میزان باروری، مرگ و میر و مهاجرت بین‌المللی است. در انتقال ساختار سنی جمعیت، مرگ و میر نقش حیاتی دارد. عواملی مانند ارتقای سطح بهداشت عمومی و کاهش مرگ‌ومیر سبب افزایش امید به زندگی می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته، با گذار باروری و مرگ‌ومیر در کشورهای توسعه‌یافته، ساختار سنی جمعیت به سوی سالمندی و سالخوردگی تغییر جهت می‌دهد. اما در کشورهای در حال توسعه، دو وضعیت باعث تورم شدید جمعیت جوان شده است. از طرفی به دلیل بالا بودن میزان باروری، جمعیت در دو، سه دهه گذشته رشد انفجاری داشته است و از طرف دیگر، پیشرفت‌های قابل توجه در این کشورها سبب پایین آمدن میزان باروری و مرگ و میر و افزایش امیدزندگی در هنگام تولد شده است و انبوه جمعیت جوان را به وجود آورده‌‌اند. اما در آینده‌ای نه چندان دور، این جمعیت جوان به سالخورده تبدیل می‌شوند و هرم سنی جمعیت به سمت اعداد بالا تغییر جهت خواهد داد. این تغییرات به شدت برای سیاست‌گذار حائز اهمیت است چرا که برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از نظر جوانی و سالخوردگی جمعیت متفاوت خواهد بود.
تغییرات در طول ۶ دهه
آمارهای رسمی نشان می‌دهد جمعیت ایران در سال ۱۳۳۵ حدود ۱۹ میلیون نفر بوده و این جمعیت در سرشماری سال ۱۳۹۵ به حدود ۸۰میلیون نفر جهش کرده است. یعنی در طول این ۶ دهه، حدود ۶۱ میلیون نفر به جمعیت ایران افزوده شده است. بر اساس گزارش مرکز آمار، رشد جمعیت ایران پیش از انقلاب اسلامی، روندی کاهنده داشته و ناگهان پس از انقلاب سال ۵۷، افزایش یافته است. در حد فاصل سال‌های ۵۵ تا ۶۵ نرخ رشد جمعیت ایران به ۴ درصد رسیده بود که رقمی بی‌سابقه برای کشور محسوب می‌شد. اما در دوره‌های بعدی نرخ باروری با افت قابل توجهی روبه‌رو شد و رشد سالانه جمعیت کشور در آخرین دوره مورد بررسی(۹۵-۱۳۹۰) به ۲/۱ درصد رسید. این نرخ به نظر سیاست‌گذاران کشور پایین بود و واکنش‌هایی را از سوی آنان به همراه داشت. سیاست‌های تشویقی و ارائه بسته تشویقی به خانوارهایی که جمعیت خود را از طریق زادوولد افزایش دهند، عکس‌العمل دولت در مقابل کاهش رشد جمعیت به حساب می‌آمد.
پنجره جمعیتی فرصت‌ها
بررسی‌های مرکز آمار نشان می‌دهد تعداد متولدین از سال ۱۳۹۰ رو به افزایش گذاشته است. اکنون متولدین دهه ۶۰، که به سن بزرگسالی و فعالیت رسیده‌اند، بیشترین تعداد جمعیت را شامل می‌شوند. بر اساس اطلاعات مرکز آمار، پدیده‌ای جدید به نام «پنجره جمعیتی فرصت‌ها» در کشور به وقوع پیوسته است. این پدیده کمتر در تاریخ جمعیتی یک کشور اتفاق می‌افتد و اگر هم اتفاق بیفتد احتمال تجدید آن بسیار کم است. اما اکنون جمعیت کشور دارای این ویژگی است که از آن به‌عنوان یک موهبت یاد می‌شود. بسیاری از کشورها از این پدیده جمعیتی بیشترین بهره را برده و به سرعت راه‌های پیشرفت، توسعه و ترقی را طی کردند. اقتصاددانان نیز بر این باورند که افزایش قابل توجه جمعیت در سنین جوانی، فرصت طلایی بوده و با استفاده بهینه از نیروی جوان می‌توان شکوفایی اقتصادی را رقم زد. این شرایط در کشور چین طی سه دهه گذشته اتفاق افتاد و چین با استفاده از این فرصت، اکنون به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی دنیا تبدیل شده است.
پدیده «تورم جوانی»
اکنون وضعیت هرم سنی نشان می‌دهد جمعیت ایران از حالت بسیار جوان به جوانان و بزرگسالان تغییر شکل داده است. در هرم سنی سال ۱۳۹۵، افزایش فوق‌العاده جمعیت گروه‌های سنی ۲۴-۲۰ و ۲۹-۲۵ ساله کاملا نمایان است. این وضعیت موجب شده تا کشور در حال گذر از پدیده «تورم جوانی» باشد. تورم جوانی زمانی به وجود می‌آید که قسمت قابل ملاحظه‌ای از جمعیت کشور(۲۰ درصد کل جمعیت یا بیشتر) شامل جوانان و نوجوانان (گروه سنی ۲۴-۱۵) شود که در زمان پیروی از الگوی باروری بالا متولد شده و سپس در اثر کاهش میزان باروری، تعداد فرزندان متولدشده کاهش یابد. هر چند اقتصاددانان از این وضعیت به‌عنوان «فرصت طلایی» یاد می‌کنند اما افزایش بیش از حد جمعیت در این سنین، تاثیر خود را بر تعداد موالید می‌گذارد. این پدیده به‌عنوان «اثر گشتاور جمعیتی» شناخته می‌شود. در حال حاضر در ساختار جمعیتی کشور چنین پدیده‌ای شکل گرفته است. چرا که در سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت صفر تا ۴ ساله بیش از جمعیت ۹-۵ ساله و جمعیت ۹-۵ ساله بیش از جمعیت ۱۴-۱۰ ساله است. یعنی متولدین دهه ۶۰ که اکنون به سن باروری رسیده‌اند، نرخ رشد را در سنین کم افزایش داده‌اند. اما گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که پدیده گشتاور جمعیتی موقتی و مقطعی است و در دهه‌های آتی متولدین رو به کاهش خواهند گذاشت، چرا که متولدین دهه ۶۰ تحت تاثیر نگرش‌های کم بودن تعداد فرزند قرار گرفته‌اند و با گذار کامل این جمعیت از جوانی به بزرگسالی، گشتاوری جمعیت نیز متوقف خواهد شد.
هرم سنی در استان‌ها
در اکثریت استان‌های کشور، قاعده هرم سنی پس از گذشت یک دهه کاهش، مجددا رو به گستردگی گذاشته است. در بین استان‌های کشور، استان سیستان و بلوچستانبه‌عنوان جوان‌ترین استان ایران شناخته می‌شود. در این استان میزان باروری کل در مقایسه با گذشته کاهش یافته اما شکل هرم سنی این استان، همچنان مخروطی است. اما در استان گیلان که به‌عنوان سالمندترین استان محسوب می‌شود، در حال تغییر به هرم استوانه‌ای شکل است. در استان بوشهر نیز به دلیل جذب نیروی کار مردان و وجود پادگان‌های نظامی و انتظامی، جمعیت مردان به مراتب بیشتر از زنان است. گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد در سایر استان‌های کشور، شکل هرم سنی تقریبا مشابه هرم سنی کل کشور است که تحت تاثیر گذار جمعیتی و سنی بوده است.
نقاط متفاوت در روستاها
بین نقاط شهری و روستایی، یک تفاوت بارز به‌چشم می‌آید. با توجه به اینکه نقاط شهری کشور، بخش اصلی جمعیت را به خود اختصاص می‌دهند، هرم سنی جمعیت شهرها همانند کل کشور است و بیشترین جمعیت نقاط شهری در گروه سنی ۳۴-۳۰ ساله قرار دارند. در واقع در نقاط شهری کشور نیز گذار از تورم جوانی در حال رخ دادن است. اما در نقاط روستایی، جمعیت موجود در سن ۲۹-۲۵ ساله از جمعیت موجود در سن ۳۴-۳۰ ساله بیشتر است. از این جهت، تورم جوانی در نقاط روستایی با تاخیر نسبت به نقاط شهری در حال برون رفت است. اما پدیده دیگر که تفاوت نقاط روستایی و شهری را رقم می‌زند، جمعیت موجود در سن ۴-۰ ساله است. به‌طوری که کودکان در سن ۴-۰ ساله دومین گروه پرجمعیت در بین مردان روستایی و اولین گروه پرجمعیت در بین زنان روستایی محسوب می‌شوند. از این رو زاد و ولد در نقاط روستایی کشور در سال‌های اخیر رو به افزایش است.
