تفسیر راهنمای آیت الله هاشمی؛ از زندان ساواک تا مجمع تشخیص مصلحت نظام

به گزارش اقتصادنیوز به نقل از مهر ، امروز ۱۹ دی سالروز درگذشت آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام است. شهرت آیت الله هاشمی رفسنجانی به سیاست بیش از هر عرصه دیگر است و تعداد کمی از آشنایان با نام و شخصیت او خبر از تلاش‌های فرهنگی و خصوصاً فعالیت‌های قرآنی او دارند.

آیت الله اکبر هاشمی بهرمانی، معروف به «هاشمی رفسنجانی» روز شنبه، سوم شهریور ماه سال ۱۳۱۳ هجری شمسی در روستای بهرمان از جلگه نوق شهرستان رفسنجان و در خانواده‌ای متدین به دنیا آمد. پدرش با اینکه تحصیلات حوزوی داشت، از باغداران و کشاورزان منطقه بود. نام خانوادگی «هاشمی» برای خانواده او، با آن که سیّد نیستند، به این دلیل انتخاب شده که نام جد پدری شأن «هاشم» بوده است.

اکبر هاشمی تحصیلات را، از سن ۵ سالگی در مکتب خانه آقا سید حبیب آغاز نمود و در مکتبخانه «زن ملأ عبدالله» ادامه داد، اما در ۱۴ سالگی به خاطر ظرفیت‌های کم و امکانات محدود روستا و با هدف ادامه تحصیل در حوزه علمیه، آهنگ مهاجرت به قم نمود. سکونت استیجاری در منزل اخوان مرعشی و همسایگی با امام راحل در کوچه یخچال قاضی، برای این نوجوان مهاجر از روستا که استعداد و علاقه وافری به تعلیم و تعلم داشت، فرصتی استثنایی بود تا خوشه چین خرمن علم استادان وقت حوزه علمیه قم شود.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت قانونی و حصر دکتر محمد مصدق در احمد آباد مستوفی، هاشمی رفسنجانی که در جریان مسائل کلی و جزئی جامعه قرار گرفته بود، به خوبی درک کرد که درمان بسیاری از دردها، آگاهی عمومی جامعه و به خصوص خواص، از برنامه‌های مشترک استعمار و استبداد برای بسط بستر جهل و اشاعه خرافات و فراگیری بی خبری است. در روزگاری که مطالعه روزنامه و نشریه، به عنوان سوغات غرب، برای طلبه‌ها، مانند بسیاری از مظاهر تجدد، چون بلندگو و رادیو، عیب بود، دست به انتشار نشریه‌ای با عنوان «مکتب تشیع» زد که در سراسر کشور پیش فروش می‌شد.

آثار متنوع آیت الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، از مجله‌های «مکتب تشیع» و «بعثت» گرفته تا ترجمه «القضیه الفلسطینیه» و نگارش کتاب «امیر کبیر» و حتی «فرهنگ قرآن»، «تفسیر راهنما»، «کارنامه و خاطرات» و دهها اثر دیگر، از ایشان شخصیتی برجسته ساخته است.

یکی از ابعاد شخصیتی هاشمی رفسنجانی که به گفته خود ارزش معنوی دارد تفسیر و پژوهش‌های قرآنی وی است که سنگ بنای آن در دوران زندان رژیم شاهنشاهی گذاشته شد. علاوه بر تفاسیر، تحلیل‌ها و تاویلاتی که از آیات قرآن کریم در خطبه‌های جمعه، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها داشت، به طور کلی بیش از ٥٠ جلد پژوهش قرآنی توسط ایشان صورت گرفته است که بارزترین آن مجموعه «تفسیر راهنما» در ۲۱ جلد و «فرهنگ قرآن» در ٣٣ جلد است. این دو مجموعه که به عنوان دایرة المعارف قرآن کریم، منابعی مادر برای اهل تحقیق خوانده می‌شوند، حاصل بیش از ٦٠ هزار فیش در ۲۲ دفتر و کاغذهای متعدد و مختلف هستند که آیت الله هاشمی رفسنجانی در دوران زندان اقدام به نگارش آنها نموده که بعدها با همکاری گروهی از محققان و پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تکمیل و منتشر شد.

هاشمی رفسنجانی درباره انگیزه آغاز تفسیر قرآن می‌گوید: «وقتی که بیرون زندان بودم، هیچ وقت به فکر تفسیر، به این شکلی که الان در آمده، نبودم. کمبودی را در منابع قرآنی می‌دیدم و آن این بود که اگر می‌خواستیم موضوعی را در قرآن پیدا کنیم و همه آیات مربوط به آن را ببینیم، لازم بود که همه قرآن را بخوانیم. این برای جامعه‌ای که در ۱۴۰۰ سال از عمر قرآنش می‌گذرد، عیب است.

البته کسانی با قرآن آشنا هستند، امّا کسانی آشنا نیستند. کسی که تازه می‌خواهد بخواند، مشکل دارد. مثلاً اینکه قرآن راجع به کتاب چه می‌گوید؟ راجع به معاشرت چه می‌گوید؟ باید جایی باشد که وقتی دگمه کامپیوتر را می‌زنید، هر چه راجع به آن است، بیرون بیاید. چنین منبع و مأخذی نبود. البته لفظی بود. فرض کنید آسمان، زمین و موضوعات دیگر نبود. امّا مطالب قرآن لفظی نیست. با معنی و اشاره آمده است. از جمع آیات فهمیده می‌شود. اگر می‌خواستیم درباره موضوعی تحقیق کنیم، می‌بایست یک بار قرآن را می‌خواندیم. مثلاً آن موقع اشرافی‌گری جزو مسائل مهم مبارزاتی بود، می‌خواستم مطالعه کنم، در زندان فرصت پیدا کردم. در بیرون هیچ وقت فرصت پیدا نکردم که یک دور قرآن را از این دید بخوانم.

در آخرین زندان، با اطلاع از پرونده، می‌دانستم مدّت ماندن من طولانی است. فکر نمی‌کردم انقلاب به این زودی پیروز می‌شود و من بیرون می‌آیم. آن زندان سه سال طول کشید. آن سه سال برای بخش اوّل کار من کافی بود.

به هر حال حدس می‌زدم که کارم طولانی است. از همان روزهای اوّل بازداشت به فکر افتادم که آرزوی دیرین خود را عملی کنم. روزهای اوّل بازداشت، در زندان کمیته مشترک یا شهربانی سابق بودم. الان گویا اسم آن، زندان توحید است. زندان بسیار سختی بود. در سخت‌ترین شرایط، آن زندان را ساختند. به عنوان زندان سیاسی- امنیتی انتخاب کردند. خیلی سختگیری می‌کردند. همه طرح‌هایی را که کارشناسان اسرائیلی و دیگران گفته بودند، در آنجا اجرا کردند.

بعد از یکی دو روز اوّل بازجویی که وضع جسمانی من بسیار بد بود، به فکر افتادم که کارم را شروع کنم. از آنها قرآن خواستم. ندادند. در انفرادی بودم. به فکر افتادم که از حافظه‌ام استفاده کنم. کاغذ و قلم هم نداشتم. برای اشتغال ذهنی من بسیار مفید بود. مرا از فضای زندان بیرون می‌برد. در صفحه حافظه‌ام کار را به این شکل طراحی کردم: آیه را در ذهنم مرور می‌کردم و مطالب مورد استفاده آیه را که ۱۰، ۲۰ و یا بیشتر بود، در ذهنم مرور می‌کردم. در ذهنم شماره می‌زدم. می‌گفتم این آیه ۲۰ مطلب دارد. در جایی نمی‌نوشتم. در ذهنم بود.

عملاً این گونه بود. حدود یک ماه در کمیته بودم. در این مدّت، تمام اوقات بیداری صرف این کار می‌شد. تقریباً یک جز قرآن را در ذهن فیش برداری کرده بودم. واقعاً برایم روان شده بود. تا آیه‌ای را می‌خواندم، مطالب آن مثل آئینه برایم باز می‌شد.

بعد به زندان اوین رفتم. خوشبختانه بهترین دوستان ما را هم به زندان اوین آوردند. با آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله منتظری، آیت‌الله مهدوی کنی، آیت‌الله ربّانی شیرازی، آیت‌الله انواری و خیلی از دوستان دیگر در یک بند بودیم. همه اهل علم و تحقیق بودند. به ما قرآن و کاغذ و قلم دادند. تفسیر هم از خانه برایم آوردند. کارم را شروع کردم.»

خروجی آن فیش‌های تحقیق تبدیل به مجموعه کتابی به نام تفسیر راهنما شد. تفسیر راهنما کتابی به زبان فارسی در تفسیر قرآن کریم اثر آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی که بعدها توسط محققان و قرآن پژوهان مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است.

تفسیر راهنما در ۲۱ جلد و به همت بوستان کتاب منتشر شده است؛ این تفسیر چنانچه آمد در زندان نوشته شده است؛ مؤلف که در سلول انفرادی زندان‌های امنیتی رژیم پهلوی موسوم به «کمیته مشترک» در بازداشت بوده است.

روش کار تفسیر راهنما را می‌توان اجتهادی دانست؛ زیرا این تفسیر بر اساس و یا در چارچوب «احادیث» نیست و با اجتهاد در آیات پیش رفته است؛ این تفسیر اجتهادی را می‌توان تفسیر اجتماعی دانست؛ زیرا به موضوعاتی مانند آزادی بیان و ادیان، استکبار، اسیر، اقتصاد، اموال عمومی، امت‌ها، انحطاط، روابط مالی، بین‌المللی و روابط اجتماعی پرداخته است؛ همچنین روش تفسیر راهنما مبتنی بر اعتماد به ظاهر آیات، توجه به روایات، فهم ارتباط آیات، ساختار ادبی و ذکر شأن نزول است.

با بررسی تفسیر راهنما می‌توان دریافت که هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این است که تمامی موضوعات قرآنی در حدّ توان استخراج و به نظم خاصی درآید. سپس تمامی آنها نمایه‌گذاری، کدگذاری و فهرست‌بندی شود، تا معجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه کمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد.