اینستکس؛ درگاه تهاتر تجاری

این کانال مالی در روز پنج‌شنبه ۱۱ بهمن‌ ۹۷، در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسهثبت شد. تنها سهامداران آن فرانسه، آلمان و انگلیس هستند و دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای دیگر جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. بر این اساس دوم اردیبهشت سال جاری، نهاد متناظر اینستکس با نام «شرکت سهامی خاص سازو کار ویژه تجارت و تامین مالی ایران و اروپا»-( Finance Institute Special Trade and – STFI)، در ایران به ثبت رسید. بالاخره پس از ماه‌ها بلاتکلیفی و وعده‌های بی‌ثمر، طرف‌های اروپایی در ۱۶ تیر اعلام کردند اینستکس راه‌اندازی و اولین تراکنش آن نیز انجام شده است. این مساله به دلیل صحبت‌های ایران مبنی بر گام دوم کاهش تعهدات خود از برجام عملی شد.

برخی به اشتباه تصور می‌کنند اینستکس مانند سوئیفت بوده و نقل و انتقالات پولی و مالی از طریق آن انجام می‌شود. باید گفت در این سازو کار هیچ پولی مبادله نمی‌شود و تنها تسویه مالی بین طرف‌های معامله ایرانی و اروپایی که با یکدیگر صادرات و واردات داشته‌اند را به عهده دارد. در این سازو کار صادرکننده ایرانی با صادرات به اروپا اعتبار به دست آورده و بر اساس اعتبار به دست آمده، خود یا شخص دیگری می‌تواند از اروپا واردات انجام دهد بدون اینکه در این میان پولی مبادله شود. طرف‌های اروپایی نیز مشمول این سازو کار می‌شوند. در این سازو کار نیاز نیست که واردات از همان کشوری که به آنها کالا یا خدمت صادر شده انجام شود، بلکه طرف ایرانی می‌تواند به کشور (الف) در اروپا صادرات داشته باشد و با اعتبار به دست آمده از کشور (ب) واردات انجام دهد. به گفته وزرای خارجه سهامداران این نهاد، در مرحله نخست، مبادلات مواد غذایی، محصولات کشاورزی، داروو تجهیزات پزشکی صورت گرفته و در مراحل بعدی سایر اقلام کالا و خدمات را در بر می‌گیرد.

نکته‌ای که در این سازو کار دیده نشده و در واقع ایراد اینستکس این است که به دلیل اینکه در اینستکس سازو کار مالی تعریف نشده، نمی‌توان ارزی مبادله کرد. در حال حاضر که تراکنش‌ها محدود به غذا و دارو و محصولات کشاورزی است و نفت ایران نیز خریداری نمی‌شود، اما در مراحل بعد که صادرکنندگان محصولات غیرنفتی با این نهاد مراوده مالی داشته باشند نمی‌توانند مبالغ ارزی یا ریالی حاصل از صادرات خود را دریافت کنند و تنها می‌توانند به میزان اعتباری که در اینستکس به دست آورده‌اند، واردات انجام دهند. بنابراین صادرکنندگانی که طالب ارز بوده، همچنان نمی‌توانند بهمنابع مالی خود دسترسی داشته باشند.

یکی از تعهدات اروپا در برجام تداوم فروش نفت ایران و بازگشت پول آن بوده است. اگر چه طرف‌های اروپایی مانند آمریکا رسما از برجام خارج نشده‌اند، اما آنها به هیچ یک از تعهدات خود عمل نکرده و با وعده اینستکس که تنها یک نهاد تسویه‌گر مالی است، ایران را ملزم به رعایت مفاد برجام کرده است. در واقع اینستکس هیچ ارتباطی به کانال‌های بانکی و پولی نداشته و تنها یک مکانیزم مبادله پایاپای است. غذا و دارو از اقلام غیرتحریمی است و پیش از راه‌اندازی اینستکس نیز مبادلات آن صورت می‌گرفت. اگر اروپایی‌ها خواهان ادامه پایبندی به برجام هستند و قصد کمک به ایران را دارند، باید این محدودیت‌های مبادلاتی را بردارند و حیطه شمول کالاها و خدمات مبادلاتی را نامحدود کنند. همچنین اینستکس این قدرت را دارد که بر کالاها و خدمات مبادلاتی نظارت داشته باشد و در نتیجه ممکن است اجازه هر نوع خرید و فروش از تجار ایرانی گرفته شود. به علاوه در گام بعدی مکانیزم نقل و انتقال پولی و مالی را طراحی کرده تا ایران برای منابع مالی خود تصمیم بگیرد. در واقع فعالیت اینستکس باید بر مبنای تعهدات برجام صورت بگیرد، چرا که طرف‌های اروپایی و چین و روسیه که از برجام خارج نشده‌اند باید مانند ایران پایبند به تعهدات خود باشند.

یکی از مهم‌ترین ابهاماتی که درخصوص اجرایی شدن اینستکس وجود دارد این است که این نهاد در چارچوب قوانین شفافیت مالی عمل می‌کند و به احتمال زیاد ایران مجبور است برای کار با اینستکس FATF را بپذیرد. این در حالی است که لایحه پیوستن به FATF مخالفان سرسختی در ایران دارد و ممکن است در عمل اینستکس را متوقف کند. از ابتدا بنا بر این بود که منابع مالی اینستکس از فروش نفت ایران به اروپا تامین شود، اما در حال حاضر این نهاد با سرمایه ۳هزار یورویی آغاز به کار کرده و خبری از فروش نفت به اروپا و تراکنش‌های مالی بر اساس آن نیست. در واقع اینستکس حتی به گفته برخی نفت در برابر غذا هم نیست. همچنین صادرات غیرنفتی ایران نیز به اندازه‌ای نیست که بتوان به‌عنوان سرمایه و گردش مالی صادرات و واردات یک کشور روی آن حساب کرد. در واقع اینستکس هیچ تضمینی مبنی بر خرید نفت ایران از سوی اروپا نمی‌دهد؛ چرا که اروپا چنانچه هر ادعایی در زمینه حمایت از ایران داشته باشد، هیچ‌گاه در مقابل متحد قدرتمند خود، آمریکا قرار نمی‌گیرد و تا زمانی که از رضایت آمریکا درباره خرید نفت از ایران اطمینان کامل پیدا نکند، هرگز به چنین کاری دست نمی‌زند.

در واقع راه‌اندازی اینستکس نیز با جلب نظر آمریکا صورت گرفته چرا که ترامپ انتخابات ریاست جمهوری در پیش دارد و خروج ایران از برجام به نفع وی نبوده و از طریق خرید زمان، ایران را به تعهدات پایبند نگه می‌دارد. حتی اگر فرانسه، انگلستان و آلمان نفت ایران را خریداری کنند، باز هم کافی نیست؛ چرا که اولا سایر کشورهای اروپایی به دلیل عدم حضور در اینستکس با ایران مراودات مالی ندارند، ثانیا کشورهای آسیایی، هند و چین و روسیه که بیشترین خرید نفت و مبادلات با ایران دارند نیز در این نهاد نیستند، بنابراین درآمد ارزی حاصل از فروش نفت ایران محقق نمی‌شود. در حال حاضر تنها بخش دولتی فرانسه، آلمان و انگلستان در اینستکس فعال هستند و بخش خصوصی که سهم بسیار بالایی در تجارت این کشورها دارند در این نهاد عضو نیستند. این وظیفه دولت‌های این کشورهاست که بخش خصوصی خود را به فعالیت با این نهاد ترغیب کنند و تضمین‌های لازم را بدهند. به نظر می‌رسد اگر کانال مالی مانند سوئیفت برای جابه‌جایی ارز تعریف شود، بخش خصوصی نیز به فعالیت در اینستکس ترغیب شود.

به‌طور خلاصه باید گفت اینستکس فاصله بسیار زیادی با وعده‌های اروپایی‌ها برای نگه داشتن برجام دارد. برای اینکه ایران به تعهدات خود پایبند بماند، کشورهای ۱+۴ نیز باید به تعهدات خود عمل کنند و اولا سازو کار انتقال منابع مالی مانند سوئیفت را تعریف کرده تا تجار ایرانی به راحتی به منابع مالی خود دسترسی داشته و به هر طریقی که بخواهند هزینه کنند؛ ثانیا کلیه کالاها به جز غذا و دارو و محصولات کشاورزی که از ابتدا شامل تحریم نبوده‌اند، در اینستکس مبادله شود؛ ثالثا کشورهای دیگر نیز به اینستکس بپیوندند؛ رابعا فروش نفت ایران به میزان دلخواه در این سازو کار به راحتی انجام گیرد.