جهان در آستانه فصلی هولناک!/ نظم جهانی در حال گذار از رقابت‌های تسلیحاتی هستهای
به گزارش اقتصادنیوز، کمی بیش از 70 سال پیش، دوایت آیزنهاور، رئیس‌جمهور ایالات متحده، سخنرانی معروف خود موسوم به«اتم‌ها برای صلح» را در نشست مجمع عمومی سازمان ملل ایراد کرد. او از جامعه بین‌المللی خواست تا از شکاف هستهای برای بهبود وضعیت سیاره زمین به جای دامن زدن به جنگ‌های مخرب‌تر استفاده کنند. او متعهد شد که ایالات متحده راهی پیدا خواهد کرد که با توسل بدان اختراع معجزه آسای انسان زمینه ساز مرگش نشود، بلکه حیات و زندگی را به او هدیه دهد.
در آن بازه زمانی، دلایلی برای امید و نگرانی وجود داشت. هنگامی که آیزنهاور در 8 دسامبر 1953 به روی سکو رفت، کارشناسان از پتانسیل عظیم علم اتمی، از جمله توانایی آن در تولید مقادیر زیادی انرژی و مبارزه با بیماری هایی مانند سرطان را تشخیص داده بودند. اما در کنار این خوش‌بینی، وحشت ناشی از استفاده از سلاح‌های هستهای در هیروشیما و ناکازاکی در سال 1945، و شبح مسابقه تسلیحات هستهای - عمدتاً بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده - به توسعه تسلیحات هسته ای مخرب‌تر دامن زد. این عبارات بخشی از یادداشت رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی است که در نشریه فارین افرز منتشر شده است. اقتصادنیوز این یادداشت را در سه بخش منتشر کرده که بخش نخست با عنوان «جهان اسیر جهنم هستهای/ اتمی که قرار بود صلح بکارد؛ جنگ درو کرد/ روایت رافائل گروسی از رقابت خطرناک دو ابرقدرت» منتشر شد و در ادامه بخش دوم آمده است.
اقتصادنیوز: مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید: از زمانی که لیز مایتنر، فیزیکدان اتریشی سوئدی و همکارانش شکاف هسته ای را در سال 1938 کشف کردند، این حقیقت مشخص شده که انرژی هسته ای باید زمینه را برای رساندن جهان به انتشار کربن خالص صفر هموار کند.
ان پی تی بی معنا شده است؟
ان پی تی، یک سیستم پادمانی را تحت مسئولیت آژانس ایجاد کرد. اما فارغ از پارامترهای سختگیرانه تعریف شده برای بازرسان آژانس، عراق این فرصت را یافت تا برنامه مخفیانه تسلیحات هستهای را در دهه 1990 بدون ترس دنبال کند. پروتکل الحاقی از آن زمان به این ضعف ها پرداخته و اکنون برای 142 ایالت لازم الاجرا است؛ اگرچه برخی دیگر هنوز آن را تصویب نکرده اند.
در همین حال، پروتکل اولیه که در سال 1974 معرفی شد، بار اجرای پادمان ها را در کشورهایی با مواد هسته ای کم یا بدون مواد هسته ای به حداقل رساند. با این حال، بازرسی‌های آژانس اجازه نمی‌دهد این مقوله را بررسی کنند که آیا حجم مواد هستهای یک کشور به اندازه ای هست که بتواند واجد شرایط پروتکل باشد یا نه. این ضعف زمانی که پروتکل در سال 2005 به روزرسانی شد برطرف گشت. علاوه براین، داشتن قوی‌ترین و سازگارترین سیستم پادمانی، و همچنین حمایت - سیاسی و مالی - برای بازرسی‌های آژانس ضروری است. افزایش مقدار کلی مواد هسته ای در سراسر جهان بازتاب استفاده بیشتر از آن برای مقاصد صلح آمیز مانند پزشکی، کشاورزی، ساخت و ساز و علم است. اما افزایش حجم مواد هسته ای همچنین به این معنی است که چیزهای بیشتری برای بازرسی وجود دارد.
در دهه گذشته، تعداد تأسیسات و مکان‌های هستهای برای بازرسی هشت درصد افزایش یافته و مقدار مواد هستهای که باید حفاظت شود بیش از یک پنجم رشد داشته است. امروزه، بازرسی های آژانس مسئول بررسی استفاده صلح آمیز از مواد کافی برای تولید تئوری بیش از 230 هزار کلاهک هسته ای هستند.
در همین حال، چالش‌های صلح و امنیت بین‌المللی بر اهمیت یک نهاد نظارتی بی‌طرف و قوی تأکید می‌کند. برنامه تسلیحات هسته ای غیرقانونی کره شمالی خارج از معاهده منع اشاعه به پیشروی خود ادامه می دهد.
گروسی در بخش دیگری از این یادداشت خود در ادعایی درباره فعالیت هستهای تهران نوشت: در ایران نیز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذرات اورانیوم (ادعایی) را اعلام کرد و تهران به بسیاری از پرسش های آژانس پاسخ نداد (این ادعایی است که توسط این نهاد پادمانی مطرح شده و مقام های تهران بارها تاکید کرده اند که به سوال های آژانس پاسخ هایی روشن داده شده است). در نتیجه، آژانس نمی تواند اطمینان دهد که تمام فعالیت های برنامه هسته ای ایران کاملاً صلح آمیز است.
در ادامه یادداشت گروسی چنین ادعا شده که سال 2018 پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای با ایران -یعنی برنامه جامع اقدام مشترک است- تهران تمام ( در اقدامی متقابل و در واکنش به انفعال تروئیکای اروپایی) محدودیت های مندرج در این توافق را کنار گذاشت. این بدان معناست که دیگر یک سیستم نظارت و راستی‌آزمایی پیشرفته برای کاهش تنش ها در باب برنامه هستهای غیرنظامی ایران جواب نمی‌دهد.
با این حال، اقدامات کشورهایی که طبق معاهده ان پی تی مجاز به داشتن تسلیحات هستهای هستند، فشار غیرقابل انکاری را نیز بر این نظم وارد می‌کند. تعداد زیادی از ذخایر تسلیحات هستهای موجود در جهان در حال افزایش است و این پرسش‌ها را به‌ویژه در میان کشورهای غیرهسته‌ای در مورد تعهد کشورهای دارای سلاح هستهای در باب توقف پایان معامله مطرح می کند.
فرصت سازی برای تحقق امنیت
ان پی تی برای امنیت بین المللی ضروری است. کشورها مرتباً هزینه ها و مزایای اشاعه هستهای را ارزیابی می کنند، و اگر کشورهای هسته ای جدید ظهور کنند یا کشورهای موجود زرادخانه های خود را گسترش دهند، این احتمال وجود دارد تا کشورهای بیشتری بخواهند که برنامه های تسلیحاتی خود را داشته باشند. معاهده ان پی تی به طرز قابل توجهی انعطاف پذیر است. اما نکته ای که باید لحاظ کرد این است که در دو کنفرانس بررسی ان پی تی، که در قابش رهبران کشورهای عضو معاهده گرد هم می آیند تا اثربخشی آن را بررسی کنند، آنها نتوانستند روی یک سند مشترک به توافق برسند، عمدتاً به دلیل اختلافات سیاسی که همیشه به طور مستقیم به این سند مربوط نمی شود.
از آنجایی که دیپلمات ها در این ماه در ژنو گرد هم می آیند تا زمینه را برای برگزاری کنفرانس بازنگری سند در سال 2026 فراهم کنند، جامعه بین المللی یک انتخاب دارد. این انتخاب می‌تواند تعریف چارچوب قانونی باشد؛ چارچوبی که در قابش فرآیند بازرسی - از طریق عمل و گفتار - تقویت گردد.اجرای ان پی تی نه تنها گسترش سلاح های هسته ای را محدود می کند، بلکه تبادل تجهیزات، آموزش و اطلاعات علمی برای استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای را تسهیل خواهد کرد. آژانس بین المللی انرژی اتمی موظف است دسترسی به فناوری هسته ای را برای اهداف صلح آمیز گسترش دهد. (بیش از 178 کشوری که به آژانس ملحق شده اند برای به دست آوردن مزایا این توافق را پذیرفته‌اند) استفاده از فناوری هسته ای و علم آنقدر متنوع است که مستقیماً از بیش از نیمی از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل پشتیبانی می کند. این امر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به نیرویی حیاتی برای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی، بهبود سیستم‌های بهداشتی، کاهش تغییرات اقلیمی و آلودگی، و تقویت امنیت انرژی، غذا و آب تبدیل می‌کند.
پیشرفت هایی را که این سیستم قبلاً ایجاد کرده در نظر بگیرید. آژانس علم و فناوری هسته ای را برای کمک به ریشه کنی آفت گاو، بیماری ویروسی که گاوها را در سراسر جهان کشته ، منتقل کرده است. کمک به ایجاد بیش از 34 هزار گونه جدید از 210 گونه گیاهی؛ و برای نقشه برداری میکروپلاستیک ها در اقیانوس، از قطب جنوب تا مناطق استوایی در همین راستا قابل تبیین است.
با گسترش دسترسی کشورهای در حال توسعه به تجهیزات و آموزش، آژانس به ساخت مراکز مراقبت از سرطان با مشارکت سازمان بهداشت جهانی کمک کرده ، شبکه ای از آزمایشگاه ها را برای تشخیص و پاسخ بهتر به بیماری های مشترک انسان و دام مانند کووید 19با با همکاری سازمان غذا و دارو تعریف کرده است. امروزه علم هسته ای می تواند نقش بسزایی در مبارزه با تغییرات اقلیمی ایفا کند.
بسیاری از تحلیلگران برای برای حفظ گرمایش زمین زیر دو درجه سانتیگراد،در باب این گزاره توافق دارند که جهان به بیش از دو برابر کردن ظرفیت فعلی انرژی هسته ای نیاز دارد. برخی از فعالان سنتی آب و هوا این فرض را رد می‌کنند به این دلیل که انرژی هستهای زباله‌های رادیواکتیو بسیار زیادی تولید می‌کند، خطر تصادفات زیادی را به همراه دارد، یا هزینه‌های اولیه بسیار بالایی دارد. اما این نگرانی ها نابجا هستند. هیچ منبع انرژی بدون خطر نیست. با این حال، انرژی هسته ای نسبت به هر منبع دیگری به جز انرژی خورشیدی مرگ و میر کمتری را برجای گذاشته است.
علاوه بر این، هیچ جایگزینی برای آنچه شکافت هسته ای ثابت کرده؛ وجود ندارد. انرژی خورشیدی و بادی راه‌های مهمی را ترسیم کرده و نقش قابل‌توجهی در کربن‌زدایی سیستم‌های انرژی ایفا خواهند کرد، اما شبکه‌هایی که از این اشکال متناوب انرژی استفاده می‌کنند همچنان به جریان ثابتی از نیروی بار پایه نیاز دارند تا الکتریسیته بتواند حتی زمانی که هوا تاریک است یا هوا جریان دارد جریان پیدا کند.
